In kort bestek…(161) België herdenkt bevrijding 75 jaar geleden »

Home » Bloggers » Randy Koo » 100 jaar radio in Nederland

100 jaar radio in Nederland

06 november 2019, 9:50 uur - Randy Koo

Dit jaar is het 100 jaar geleden dat Hanzo Idzerda (1885-1944) de eerste omroepuitzending in ons land verzorgde op 6 november 1919. Tijd om de radio met een aantal hoogtepunten te herdenken. Wie is de uitvinder van de radio? Waarom staat Den Haag in het middelpunt van de viering? Verder gaan we in op Radio Oranje, Hilversum mediastad, de piratenzenders en Radio Nederland Wereldomroep. Lees, kijk en luister vooral mee met deze blog.

Post Views: 2.305

Geschiedenis radio

Nikola Tesla

Nikola Tesla (1856-1943) is bij het grote publiek vooral bekend als de uitvinder van de wisselstroomgenerator, de wisselstroomelektromotor en van andere belangrijke componenten van het huidige elektriciteitsnet. Deze apparaten waren in rudimentaire vorm meestal al voor Tesla’s tijd ontwikkeld door eerdere ingenieurs. Tesla’s verdienste was dat hij het wisselstroomprincipe veel verder ontwikkelde en bijna alle benodigde apparaten voor een op wisselstroom gebaseerd betrouwbaar elektriciteitsnet sterk verbeterde of zelf ontwierp. Tesla was al bij zijn leven een bekend en beroemd geleerde maar verloor veel prestige door zijn op latere leeftijd gedane onbewezen beweringen over techniek en wetenschap. Hij werd in de Verenigde Staten het toonbeeld van de gekke geleerde. Anderen noemden hem liever idealistisch en niet-commercieel en daarin een tegenpool van zijn eveneens beroemde concurrent-uitvinder Thomas Alva Edison.

In 1895 wilde Nikola Tesla (1856-1943) als eerste een demonstratie geven om elektrische signalen over een grote afstand te versturen. Helaas vatte zijn werkruimte vlam en kon hij het experiment niet uitvoeren. Naar Tesla is in 1960 de eenheid van magnetische fluxdichtheid vernoemd, de tesla (symbool T).

Guglielmo Marconi

Guglielmo Marconi (1874 – 1937) was een Italiaans natuurkundige, uitvinder en ondernemer. Marconi is vooral bekend door zijn uitvinding van de draadloze telegrafie in 1896.

In 1895 lukte het Marconi wel om als eerste een radioverbinding van enkele kilometers te maken met een zelfgemaakte zender en ontvanger die was gebaseerd op een oscillator van Tesla’s ontwerpen. Hiermee staat hij in de westerse wereld bekend als uitvinder van de radio. In Rusland en het voormalige Oostblok is Aleksander Popov bekender en in Frankrijk Édouard Branly. Allen bouwden omstreeks dezelfde tijd voort op het werk van Heinrich Hertz. Zie hieronder de vier overeenkomsten van de vier zegelontwerpen ‘Marconi’ van de vier landen.

In Italië werd Marconi’s werk niet op prijs gesteld en daarom ging hij naar Engeland. Daar wist hij grotere afstanden te overbruggen en kon hij in 1901 een bericht over de Atlantische Oceaan sturen. Er kan echter niet gesteld worden dat een van boven genoemden de uitvinder van de radio is. Daarvoor is zowel een zender als een ontvanger nodig, en deze bestaan elk weer uit verschillende onderdelen die ieder een eigen ontwikkeling hebben doorgemaakt. De antenne, een belangrijk onderdeel, is echter wel een uitvinding van Marconi. Otis Pond, een ingenieur die voor Tesla werkte zei ooit, ‘Het lijkt erop dat Marconi het idee van jou heeft.’ Tesla antwoordde, ‘Marconi is een goede man. Laat hem doorgaan. Hij gebruikt 17 patenten van mij.’ Toen Marconi de Nobelprijs in 1909 kreeg, was Tesla woedend. Het was echter pas in 1943 – enkele maanden na het overlijden van Tesla – dat Tesla uiteindelijk toch het patent heeft gekregen op de uitvinding van de radio.

Wereld Radio Dag

Jaarlijks wordt op 13 februari ‘Wereld Radio Dag’ (World Radio Day) gehouden. Deze dag is ingesteld door de UNESCO / Verenigde Naties. Op deze dag worden er wereldwijd evenementen georganiseerd door omroepen en radioverenigingen om het belang van vrije en onafhankelijke radio te benadrukken. Vrijheid van meningsuiting en vrije toegang tot informatie staan op ‘Wereld Radio Dag’ centraal. Op 13 februari 1946 begon de radio van de Verenigde Naties met uitzenden vanuit het hoofdkwartier in New York.

Grenada viert ook op 13 februari Wereld Radio Dag.

Aleksander Popov

Aleksander Popov (1859 – 1906) was een Russisch natuurkundige. Popov werd vooral in het Oosten bekend als ‘vader’ van de radio. Hij voerde zijn onderzoek gelijktijdig met, maar volledig onafhankelijk van, de in het Westen bekendere Guglielmo Marconi. In Sovjet-Unie en Rusland zijn veel uitgaven verschenen van Popov.

Popov bouwde voort op het werk van Heinrich Hertz, die in 1887 ontdekte hoe elektromagnetische radiogolven konden worden opgewekt en terug ontvangen.

150e geboortejaar van Alexander Stepanovich Popov (1859-1906), natuurkundige en uitvinder van de radio

Édouard Branly

Édouard Branly (1844 – 1940) was een Frans natuurkundige en een pionier op het gebied van de draadloze telegrafie. Samen met onder anderen Guglielmo Marconi en Aleksander Popov wordt hij, voornamelijk in Frankrijk, gezien als ‘vader’ van de radio.

LInks: Op de achtergrond van de postzegel zien we het Katholieke Instituut van Parijs , waar Edouard Branly professor was, en de klokkentoren van de voormalige kerk van de Karmelieten de kapel van het katholieke instituut werd.

Conclusie: Er zijn meerdere uitvinders van de radio, maar Guglielmo Marconi is de bekendste.

Eerste radio uitzending in Den Haag

Hanso Idzerda (1885 – 1944) was een technicus, die al tijdens de Eerste Wereldoorlog experimenteerde met zendapparatuur. In februari 1919 liet hij in de Jaarbeurs in Utrecht een klein wonder horen. Hij had zelf apparatuur gebouwd, waarmee hij spraak en muziek de ether in kon sturen, die op een andere plek en via een speciale ontvanger konden worden beluisterd. Daaropvolgend vroeg hij een zendvergunning aan, om op 6 november 1919 te starten met geregelde uitzendingen in de Haagse Beukstraat 8.

De zelf gebouwde apparatuur voor radio uitzendingen van Idzerda. Collectie Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid

Idzerda bouwt zijn eigen radiozender waarmee hij uitzendingen maakt vanuit zijn woonhuis in de Haagse Beukstraat. In de zendvergunning van de PTT krijgt het station de letters ‘PCGG’ mee. Het zijn willekeurige letters zonder speciale betekenis. Zelf vertaalt Idzerda ze als ‘Prachtige Concerten Gratis Gegeven’. De hier getoonde zender is niet het origineel uit 1919. Idzerda knutselde voortdurend aan zijn zender en verwerkte de nieuwste technieken. Waarschijnlijk is dit de derde versie van de PCGG, rond 1929.

Op 5 november 1919 kondigde Idzerda via een advertentie de geboorte van zijn radiostation aan.

Zijn bedrijf, de Nederlandsche Radio Industrie (NRI), gaf op 6 november 1919 met een ‘Radio Soireé-Musicale’ als eerste ter wereld vanuit Den Haag het startsein voor de radio als omroep. Om acht uur ’s avonds ging de rode lamp branden en werd de eerste plaat ingestart, het populaire ‘Turf in je ransel’. Deze grenadiersmars werd bijna honderd jaar eerder, in 1829, gecomponeerd door de vaste dirigent van de ‘Tent in het Bosch’ François Dunkler. Idzerda liet artiesten spelen in zijn klankzaal aan de Beukstraat, maar zou al snel ‘lijntjes leggen’ naar het Kurhaus, Palais de Danse en het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen. Zo verbond hij het Haagse culturele leven met luisteraars in Nederland en Engeland.

Scheveningen, Kurhaus.

Op 13 augustus 1923 was de 8 kilometer lange PTT-verbinding getest en twee weken later volgde de grote première op 1 september: een liveconcert vanuit het Kurhaus. Koningin Wilhelmina was aanwezig en dat was misschien wel de reden dat het concert volledig mislukte. De Kurhaus directie was niet gewend aan radio uitzendingen en de microfoon die het concert moest registreren, werd verstopt in een loge achter dikke gordijnen. De microfoon bij de presentator ging in een bloemenvaas. Dat, in combinatie met de gespeelde ‘simpele Indische melodie’, zorgde er voor dat het optreden nauwelijks te horen was op de radio. Een jaar later, vanaf 20 juli 1924, volgde een nieuwe poging en dat was een groot succes. Althans, op technisch gebied. Het Residentieorkest onder leiding van Georg Schnéevoigt was prima te horen.

Beurspostzegels Filateliebeurs 2019 nr. 1.

Ontwikkelingen van de vormgeving van de radio apparatuur in de loop der jaren. Vergelijk de ontwerpen met soortgelijke ontwerpen van andere landen.

Beurspostzegels Filateliebeurs 2019 nr. 2.

Vanaf dat moment klonken er geregeld hoorspelen, live orkestjes en ander vermaak door de speakers. De uitzendingen vanuit Idzerda’s Haagse studio werden tot ver buiten de landsgrenzen beluisterd. Idzerda stopte ermee in 1935. Inmiddels waren er publieke omroepen ontstaan, die uitzonden vanuit Hilversum. Den Haag als radiostad verdween voor een paar decennia uit beeld.

Radio Oranje

Radio Oranje, ‘De stem van strijdend Nederland’, was een radioprogramma van de Nederlandse regering in ballingschap in Londen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het programma duurde een kwartier en werd om 9 uur ’s avonds uitgezonden door de European Service van de BBC in Londen.

Namens de regering was de BBC, die enkele maanden eerder al begonnen was met BBC Dutch Service, benaderd door het hoofd van de Regeringsvoorlichtingsdienst, ook wel RVD-Londen, Adriaan Pelt. De eerste uitzending vond plaats op 28 juli 1940 en werd gevuld door Koningin Wilhelmina. De vorstin maakte van dit programma in totaal 34 maal gebruik om het Nederlandse volk moed in te spreken. Eén van haar beroemd geworden krachtige uitspraken was onder meer: “Wie op het juiste oogenblik handelt, slaat den Nazi op den kop. Ik heb gezegd.” Ze heeft ook enkele malen steun gevraagd voor haar Joodse landgenoten, maar volgens sommigen had zij dit krachtiger en vaker moeten doen.

Koningin Wilhelmina spreekt tot het volk via Radio Oranje.

De Radio Oranje zegels zijn in 1993 verschenen. Ontwerper René van Raalte wilde in eerste instantie voor de eerste zegel koningin Wilhelmina afbeelden. Dat stuitte op bezwaren, omdat deze foto al in 1980 door ontwerper Pieter Brattinga is gebruikt voor de Europazegel van 1980. Wilhelmina werd vervangen door Jetty Paerl. Zij zingt op de zegel. Er werd gebruikt gemaakt van een foto van Charles Breijer, gemaakt op een onderduikadres. De zegel heeft een oranje kleur, die voor vrijheid staat.

Radio Oranje (Jetty Bantzinger-Paerl).

Henriette Nanette (Jetty) Paerl (1921 – 2013) was een Nederlandse zangeres, die in de jaren veertig en vijftig populair was in Nederland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte Jetty Paerl later als Jetje van Radio Oranje mee aan het cabaret de Watergeus van Radio Oranje dat vanuit Londen uitzendingen voor het bezette Nederland verzorgde. Nederlanders die de Tweede Wereldoorlog nog hebben meegemaakt kennen Jetty Paerl waarschijnlijk nog van de liedjes die zij zong tussen 1940 en 1942 tijdens uitzendingen van Radio Oranje vanuit Londen. De simpele spot-, treiter-, opjut- en troostliedjes, zoals ‘Op de hoek van de straat staat een NSB’er’, werden geschreven door haar vader op wijsjes van Dirk Witte en Louis Davids. Toen de bezetting harder en grimmiger werd, schrapte de regering het cabaretprogramma.

CD Jetje van Radio Oranje (19 tracks).

De tweede zegel ‘de illegale luisteraar’ is in paars uitgevoerd met een kleine oranje stip: Neerlands hoop in bange dagen. In eerste instantie zou de eerste zegel een waarde van 70 cent krijgen. Maar de twee zegels hebben veel met elkaar te maken en kwamen in 1 vel. Besloten werd om ze beiden 80 cent als frankeerwaarde te geven.

Rechts: architect Jan Kuijt, listener (illegaal luisteren naar de radio).

Piratenzenders

Den Haag kwam weer in beeld met de opkomst van de zeezenders. Met name jongeren waren niet enthousiast over de publieke radiozenders, omdat ‘hun’ muziek daar geen ruimte kreeg. Commerciële radio was inmiddels verboden in Nederland, maar door uit te zenden vanaf een schip op de Noordzee, werd de wet omzeild. Voor Scheveningen en Noordwijk kwamen de drijvende radiostudio’s van onder meer Radio Veronica, Radio Noordzee en Radio Capital te liggen.

Het zendschip Norderney van Radio Veronica. Laatste uitzenddag op 31 augustus 1974.

Tegen het eind van de jaren ’50 gingen de piratenzenders de zee op. Het werd lastiger om wetgeving te ontlopen en dus werd besloten deze te omzeilen. Door aan te meren net buiten territoriale wateren,was de nationale wetgeving niet meer van kracht en kon men ongestoord uitzenden. Een bekend voorbeeld hiervan is het zendschip Veronica. Door deze nieuwe tactiek werd het ook mogelijk om geld te verdienen: reclameopbrengsten waren plotseling legaal. Veel producers speelden hierop in door de piraten een zeker bedrag te betalen om bepaalde nummers te draaien. Deze plaatjes verschenen vervolgens in de hitlijsten en hierdoor werden de platen door winkeliers aangeschaft. De piratenzenders waren hiermee een belangrijke schakel in de opkomst van de popmuziek.

Toch werd de druk vanuit de overheid in de loop van de jaren ‘80 te groot. De boetes stegen tot ongekende hoogtes, daarnaast kon een radiomaker bij overtreding van de regels voor langere tijd in de gevangenis belanden. In deze periode ontstonden bovendien de eerste officiële lokale zenders, waardoor de piratenzenders in zekere zin overbodig werden. Hun rol was uitgespeeld.Aan de hand van deze ontwikkelingen begonnen de meeste piratenzenders aan het begin van de jaren ’90 stilletjes te verdwijnen. Sommige van hen bestaan vandaag de dag nog altijd, maar ze hebben niet meer de impact op de samenleving die ze vroeger hadden.

Hilversum mediastad

Hilversum is het meest bekend als mediastad. Dat begon met de oprichting van de in 1998 afgebroken Nederlandsche Seintoestellen Fabriek (NSF) in 1918. De NSF wilde beginnen met radio-uitzendingen, waarvoor in 1923 de Hilversumsche Draadlooze Omroep (HDO) werd opgericht. Al snel werden er omroepverenigingen opgericht: elk volgens de levensovertuiging van de bijbehorende groep. Er waren zodoende protestante, katholieke, socialistische en algemene omroepverenigingen, elk met een eigen studiogebouw.

Ontwerpen door Kees Jan Sloff: Theo Stokkink, Frits Spits en Felix Meurders.

De AVRO was de eerste van de bekende grote publieke omroepen die uitzendingen produceerde; de VARA, NCRV, KRO en de VPRO volgden snel. Later ontstonden de NRU en NTS, later omgevormd tot NOS en NOB. Daarna traden de TROS, Veronica, EO en BNN toe tot het publieke bestel.

Persoonlijke zegel van Caroline Tensen.

De grootste mediaconcentratie is sinds 15 jaar te vinden op het Media Park, Hilversum-Noord (Omroepkwartier). Hier bevinden zich onder meer de Audio- en Videocentra van de NOS, met onder meer radio-en televisiestudio’s, alle uitzendfaciliteiten, het Vertaalcentrum en het Decorcentrum, het nieuwe VPRO-gebouw, verschillende gebouwen en complexen van commerciële zenders (RTL en Canal+).

Beurspostzegels Filateliebeurs 2018 nr. 1: Gebouw Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.

Voor het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, dat de beeld- en geluidarchieven omvat, is op het Media Park een nieuw gebouw neergezet dat ook plaats biedt aan de Beeld en Geluid Experience, een sterk vernieuwde en vergrote uitvoering van het vroegere Omroepmuseum.

Beurspostzegels Filateliebeurs 2018 nr. 2. Gebouw Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.

Radio Nederland Wereldomroep

Radio Nederland Wereldomroep (Engels: Radio Netherlands Worldwide) was van 1947 tot 2012 de internationale publieke omroep van Nederland. De Wereldomroep is opgericht na het opgaan op 15 april 1947 van Stichting Radio Nederland in den Overgangstijd in de Nederlandse Radio Unie voor binnenlandse uitzendingen en de stichting Radio Nederland Wereldomroep voor buitenlandse uitzendingen. De Wereldomroep stond onder leiding van Hendrik van den Broek, die net als veel andere medewerkers eerder betrokken was bij Radio Oranje en Radio Herrijzend Nederland. De omroep groeide snel tot enkele honderden medewerkers en verhuisde in 1961 van enkele losse villa’s naar een groot omroepgebouw.

In het Nederlands stond de organisatie bekend als Wereldomroep, in andere talen als Radio Nederland, in vertaling. In Nederland werd de naam Wereldomroep ook wel afgekort als RNW, conform de statutaire naam, en onjuist als RNWO. Om de internationale naam in overeenstemming te brengen met de Nederlandse afkorting RNW werd vanaf 2006 de internationale afkorting RN in het logo vervangen door RNW, en de Engelstalige naam door Radio Netherlands Worldwide.

Op 24 juni 2011 maakte het kabinet-Rutte I bekend dat Radio Nederland Wereldomroep drastisch moest gaan bezuinigen. Per augustus 2012 werd de wettelijke taak als omroeporganisatie in de Mediawet beëindigd. Met ingang van 2013 werd het Ministerie van Buitenlandse Zaken verantwoordelijk voor de organisatie en ging het budget omlaag van 46 naar 14 miljoen euro per jaar.

Van de drie kerntaken van de Wereldomroep werden er twee geschrapt. De uitzendingen verdwenen en men richt zich als RNW Media via internet op landen waar geen persvrijheid is. De bezuinigingen hebben ongeveer 300 arbeidsplaatsen gekost. De Nederlandstalige programmering eindigde na een rechtstreekse marathonuitzending van 24 uur op 10 en 11 mei.