Het intrigerende verhaal van de van oorsprong Joodse Zutphense tekenaar Jo Spier tijdens de Tweede Wereldoorlog en de werken van twintig hedendaagse Nederlandse en internationale politiek tekenaars worden als tweeluik gepresenteerd in de tentoonstelling ‘Tekenen in Tijden van Oorlog’. Laatste dag om de expo te zien is op 22 juni 2025 in Stedelijk Museum Zutphen. Zeer boeiende expo van meestertekenaar Jo Spier. Zijn tijd in Theresienstadt komt uitgebreid aan de orde. Als u morgen toch geen plannen heeft….
Gerelateerde artikelen
Tekenen in Tijden van Oorlog
Niet eerder werden de oorlogsjaren van Spier zo uitvoerig belicht. Aan de deeltentoonstelling ‘Jo Spier’ ging een uitgebreid onderzoek vooraf door conservator Christiaan te Strake en gastconservator Niels Beugeling. Niet alleen zijn afkomst (joods) maar ook zijn werk (met name voor De Telegraaf) bracht Spier in de Tweede Wereldoorlog in de problemen. Deze jaren waren, vooral ook door het gedwongen werk dat hij uiteindelijk in Theresienstadt moest doen, tot nu nog steeds met vraagtekens omgeven. De tentoonstelling neemt bezoekers mee langs de gebeurtenissen uit deze ingrijpende periode.
De originele tekening van de vestingstad Theresienstadt is te zien op de expo. De tekening is gebruikt voor het affiche van de expo.
Zowel nationale als internationale tekenaars hebben een plek binnen de deeltentoonstelling ‘Politiek Tekenaars van Vandaag’. Zo zijn er prenten van tekenaars uit Oekraïne, Rusland en Amerika te zien. In kranten, op internet en in de social media proberen zij op geheel eigen wijze een beeld te scheppen van wat oorlogen en conflicten bij hen oproepen. De kritische noten maken het werk niet ongevaarlijk. Ook in de ‘vrije westerse’ wereld staat het werk van de politiek tekenaar onder druk. De tentoonstelling benadrukt het belang van vrijheid van meningsuiting en geeft een podium aan de politiek tekenaar. De tentoonstelling vindt plaats in het kader van het bevrijdingsjaar 80 jaar Vrijheid en het erfgoedthemajaar Zutphen en wordt mede mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van Vfonds en provincie Gelderland.
Leven en werk
Jo Spier was een Nederlands illustrator en boekbandontwerper die later emigreerde naar de Verenigde Staten. Hij was van Joodse komaf. Hij illustreerde tussen 1924 en 1939 bij het dagblad De Telegraaf. Daarnaast tekende hij diverse reclames, voor onder andere Koninklijke Luchtvaart Maatschappij (KLM) en Peijnenburg. Ook zijn er diverse boeken van zijn hand verschenen. Spier was de enige zoon van Isedore Spier en Seline Elias. In 1925 trad hij in het huwelijk met Albertine Sophie ‘Tineke’ van Raalte en kreeg met haar drie kinderen: Tom, Céline en Peter Spier.
Jo Spier (1947): Foto: Nationaal Archief / Wikipedia.
Vanwege Spiers Joodse achtergrond verbleef hij gedurende de Tweede Wereldoorlog in diverse concentratiekampen. Aan het begin van de oorlog zat hij enige tijd in Westerbork, als straf voor een spotprent die hij in 1939 van Hitler maakte. Daarna zat hij in maart en april met zijn familie (die daar al vanaf februari zat) in Villa Bouchina, een reserveringskamp voor – door de bezetter – ‘beschermde’ Joden. Van 21 april 1943 tot het einde van de oorlog zat de illustrator opgesloten in concentratiekamp Theresienstadt.
Biljetten met een hoge nominale waarde. Deze vertonen geen gebruikssporen. Op deze afbeelding zien we de achterkant van de biljetten, met een afbeelding van Mozes met de stenen tafelen van het verbond. Veelzeggend zijn de tekst “Gij zult niet doden” en de andere ethische geboden aan het zicht onttrokken.
Theresienstadt (Duits) of Terezín (Tsjechisch) was in de Tweede Wereldoorlog de tot getto veranderde Tsjechische vestingstad Theresienstadt. Theresienstadt was onder meer een doorgangskamp voor Joden die naar Auschwitz-Birkenau of andere vernietigingskampen werden gestuurd. Er is vaak verwarring over de vraag of Theresienstadt als concentratiekamp aangeduid moet worden. Theresienstadt werd door overlevenden een concentratiekamp genoemd omdat getto’s bij het grote publiek niet gezien werden als plaats waar de Nazi-wreedheden plaatsvonden, terwijl getto’s vaak hoge sterftecijfers lieten zien en ze zowel als doorgangs- als dwangarbeidslocatie benut werden. Terezin was echter al tot getto benoemd voordat het deze functies kreeg. Deze benaming bleef in gebruik tot aan het einde van de oorlog. Enkel voor propagandadoeleinden werd in mei 1943 de term Joods vestigingsgebied door de SS gebruikt. Door gevangenen werden echter de termen concentratiekamp en getto door elkaar gebruikt, wat na de oorlog tot verschillende benamingen heeft geleid.
Daar verrichtte hij enkele acties die zijn mede-gevangenen niet konden waarderen. Zo werkte hij actief mee aan de Duitse propagandafilm Theresienstadt: Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet, en heeft hij enkele malen felle toespraken richting zijn kampgenoten gehouden, naar eigen zeggen onder druk van de kampleiding. Deze film is te zien in de expo. Na de oorlog gingen er geruchten dat Spier gecollaboreerd zou hebben met de bezetter. Die aantijgingen deden hem besluiten om met zijn familie naar Verenigde Staten te emigreren. Ook daar werd hij succesvol als illustrator, evenals zijn zoon Peter Spier, die het talent van zijn vader bleek te hebben. Tot zijn dood bleef Jo Spier in Amerika wonen; hij overleed op 77-jarige leeftijd bij een bezoek aan zoon Peter.
Het Marshall-plan en U
Dit is het bekendste drukwerk van Jo Spier. De meesten hebben zelf dit exemplaar in eigen bezit. De grootste naoorlogse opdracht kwam in 1949 van het ministerie van Economische Zaken. In het kader van de financiële hulp die de Verenigde Staten aan een aantal West-Europese landen bood in de jaren na de oorlog, vervaardigde Spier de brochure Het Marshall-plan en U. De brochure werd vooral verspreid onder de schooljeugd van Nederland. Het Volendammertje dat met een ladder het dollarteken beklimt zou over de hele wereld een bekend symbool van dit Amerikaanse financiële hulpplan worden.
In 1949 publiceert de Nederlandse overheid een stripverhaal, geïllustreerd door Jo Spier, waarin de voordelen worden belicht van het Marshall plan: de hulp van de Verenigde Staten voor de economische en financiële wederopbouw van de door de oorlog verwoeste Europese landen.
Nederland (1997): Marshall-plan (drukproef). Bron: geheugen.delpher.nl
Het Marshallplan was een omvangrijk materieel hulpplan, dat op initiatief van de toenmalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken George C. Marshall drie jaar na de Tweede Wereldoorlog in werking trad. Dit European Recovery Program (ERP) was gericht op de economische wederopbouw van de door de oorlog getroffen landen in Europa. Een belangrijke drijfveer van deze hulp was het vormen van een sterke buffer tegen de expansie van het communisme vanuit de Sovjet-Unie van Stalin. De betrekkingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie waren namelijk in sneltempo verslechterd en hadden geleid tot de “Trumandoctrine”.
Meer info:
Musea Zutphen, Jo Spier t/m 22 juni 2025:
https://museazutphen.nl/plan-je-bezoek/tentoonstellingen/tekenen-in-tijden-van-oorlog/
Het Marshall-plan en U (1949), blader 21 pagina’s:
Eerdere Tweede Wereldoorlog blogs:
https://www.postzegelblog.nl/tag/tweede-wereldoorlog/
Gerelateerde artikelen
Reacties (1)
Vorig jaar ben ik met mijn vrouw een week in Dresden geweest. Omdat dat niet ver van de Tsjechische grens ligt en we erg geïnteresseerd zijn in de Tweede Wereldoorlog hebben we Theresiënstadt ook bezocht, erg indrukwekkend!
Maar zoals de Kampen in Duitsland erg goed onderhouden worden is dit hier helaas minder het geval, veel gebouwen zijn dringend aan onderhoud toe.
Ik zou het erg jammer vinden dat dit in de toekomst dusdanig vervalt en daardoor niet meet te bezichtigen is.
Schrijf een reactie
(registratie is niet nodig)