450 jaar Universiteit Leiden: Hortus Botanicus

03 maart 2025, 19:52 uur - Randy Koo

De Universiteit Leiden werd opgericht in 1575 en is de oudste universiteit van Nederland. De universiteit telt zeven faculteiten (zes in Leiden en één in Den Haag), waaraan 33.701 studenten ingeschreven zijn in 2025. Iedere Leidenaar heeft wel eens een bezoek gebracht in deze mooie tuin van de universiteit. Meestal bleef het niet bij die ene keer maar kwam je terug met een boek om te relaxen in de verschillende tuinen. In deze zevende blog komt aan de orde: Hortus Botanicus.

Gerelateerde artikelen

Post Views: 225

Ontdek de botanische tuin

De Hortus botanicus Leiden is de oudste botanische tuin van Nederland, aangelegd in 1590. Al ruim vier eeuwen lang is de Hortus hét groene hart van Leiden. Ontdek onze bijzondere collecties in de verschillende tuindelen en kassen en kies een wandelroute uit om je bezoek een thematisch tintje te geven.

De Wintertuin, het entreegebouw van de Hortus botanicus. Foto: Tubantia / Wikipedia.

Wat is een botanische tuin?

Een botanische tuin is een gespecialiseerde tuin waarin verschillende soorten planten systematisch worden verzameld, gekweekt, bestudeerd en tentoongesteld. Het doel van deze tuinen is het behouden van planten, wetenschappelijk onderzoek, educatie en recreatie. Je vindt er een grote diversiteit aan plantensoorten.

Nederland (2017): Botanische Tuinen.

Waarom zijn botanische tuinen belangrijk?

Bij een bezoek aan een botanische tuin ontdek je niet alleen de schoonheid van de natuur, maar zie je ook de vele manieren waarop deze tuinen een positieve impact hebben op onze wereld:

Het behouden van biodiversiteit: Een botanische tuin speelt een belangrijke rol in het behouden van zeldzame en bedreigde plantensoorten. Door deze bijzondere planten te kweken en te verzorgen, dragen wij bij aan het behoud van de biodiversiteit en helpen we het ecosysteem te behouden.
Wetenschappelijk onderzoek: Onze tuin biedt een unieke omgeving voor wetenschappers om planten te bestuderen. Dit onderzoek verrijkt onze kennis over de plantkunde en ondersteunt belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen.
Leren over planten: In onze tuin kun je leren over de fascinerende wereld van planten en het belang van natuurbehoud. Onze educatieve lessen, rondleidingen en workshops zijn ontworpen om bezoekers te inspireren en bewust te maken van het belang van een gezonde natuur.
Klimaatverandering en duurzaamheid: We zetten ons in voor de bestrijding van klimaatverandering. Onze tuin fungeert als een model voor het verantwoord gebruik van natuurlijke hulpbronnen en draagt bij aan een duurzamere toekomst.

Door deze diverse functies draagt onze botanische tuin bij aan een betere wereld. Wij zijn trots op onze rol in het bijdragen van kennis, het beschermen van biodiversiteit en het inspireren van bezoekers om een positieve impact te maken op de natuur.

Geschiedenis

Na de stichting van de Universiteit Leiden in 1575 bleek het wenselijk om een ‘hortus medicus’, een tuin waarin studenten geneeskunde geneeskrachtige planten konden bestuderen, aan te leggen. Op 15 maart 1587 deden enkele bewindvoerders van de universiteit aan het gemeentebestuur het verzoek om de onbebouwde grond achter het Academiegebouw aan het Rapenburg ter beschikking te stellen voor de aanleg van de tuin voor het onderwijs in de geneeskunde. Drie jaar later, op 9 februari 1590, werd het perceel van circa 1250 m² aan de universiteit overgedragen. Dit wordt algemeen gezien als de stichtingsdatum van de botanische tuin.

Leidse Hortus anno 1610 (Woudanus). Bron: Wikipedia.

In 1593 werd Carolus Clusius hoogleraar aan de universiteit en de eerste directeur (praefectus horti) van de tuin. Al in 1592 stuurde de Oostenrijkse diplomaat Ogier Gisleen van Busbeke hem tulpenzaden. Ook in dat jaar had Clusius al zaad van 251 plantensoorten vanuit Kreta naar Leiden laten zenden. In 1594 werd de tuin beplant.

Carolus Clusius (1525-1609). Bron: Wikipedia.

Omdat Carolus Clusius bij zijn aanstelling al 67 jaar oud was en bovendien invalide, werd de Delftse apotheker Dirck Outgaertsz. Cluyt aangesteld om als hortulanus de dagelijkse leiding op zich te nemen. Clusius wilde de tuin laten inrichten met alle tot dan toe bekende soorten uit het plantenrijk. Op dat moment nog onbekende planten als tulpen en in latere tijden tomaat, tabaksplant en maïs werden aangeplant en kregen door de botanische tuin hun bekendheid in Noord-Europa. Ook werden planten aangeplant die door de Verenigde Oost-Indische Compagnie naar Europa werden gebracht.

Van 1709 tot 1730 was Herman Boerhaave directeur. Onder zijn leiding werd het aantal plantensoorten uitgebreid tot 5846. Onder het directoraat van Adriaan van Roijen van 1730 tot 1754 werd het oppervlak verdubbeld en reikte de tuin tot aan de stadswal (waar zich nu de Witte Singel bevindt). Hij maakte de komst mee van Carl Linnaeus, die in de jaren 1735-1737 regelmatig de botanische tuin bezocht. Van 1754 tot 1786 was David van Roijen directeur. Van 1752 tot 1814 was Nicolaas Meerburg eerst onderknecht en later hortulanus. Hij publiceerde boeken met daarin tekeningen van planten die in zijn tijd in de botanische tuin groeiden.

Onder het directoraat van Sebald Justinus Brugmans van 1786 tot 1819 kreeg de tuin de grootste oppervlakte in zijn bestaan. Tijdens de Franse bezetting reisde hij naar Parijs om met de machthebbers te overleggen over hun plannen met de universiteit en de botanische tuin. Waarschijnlijk leidde dit ertoe dat de botanische tuin behouden bleef en dat de universiteit niet werd gesloten, zoals wel gebeurde met de Universiteit van Franeker en de Universiteit van Harderwijk. In 1857 werd de botanische tuin gedwongen grond over te dragen voor de bouw van de Sterrewacht. Hiermee werd de nog jonge Willem Frederik Reinier Suringar geconfronteerd, op dat moment de plaatsvervanger van hortusdirecteur Willem Hendrik de Vriese, die op reis was.

Hortus en Sterrewacht, circa 1920-1940. Foto: NIMH / Wikipedia.

Tussen 1931 en 1939 kreeg de botanische tuin onder leiding van hoogleraar-directeur Lourens Gerhard Marinus Baas Becking een groot gedeelte van zijn huidige inrichting. De broeikassen die tussen 1850 en 1890 waren gebouwd, werden gesloopt en in 1937-1938 vervangen door een groot kassencomplex, waarvan de Victoriakas deel uitmaakte. In 1931 werd aan de 5e Binnenvestgracht de Clusiustuin aangelegd. Deze reconstructie van de tuin uit de tijd van Clusius was dus niet gehuisvest op de oorspronkelijke locatie, de Voortuin. Het was een reconstructie, aan de hand van een plattegrond van de originele tuin en een lijst van de plantencollectie uit 1594, van de botanische tuin zoals die er in Carolus Clusius’ tijd uitzag. In 1990 werd de Clusiustuin gerenoveerd, waardoor deze een nog beter beeld gaf van de tuin uit 1594. In 2009 werd hij verhuisd naar de Voortuin, waardoor de reconstructie op de oorspronkelijke plek kwam te liggen. In 2006 werd Paul Keßler prefect als opvolger van de in 2004 gestopte Jan de Koning.

Inrichting

De botanische tuin bestaat anno 2017 onder meer uit de Voortuin, de Wintertuin, de Von Siebold Gedenktuin, de Oranjerie, de systeemtuin en een tropisch kassencomplex, waaronder de Victoriakas.

De Von Siebold Gedenktuin is een Japanse tuin. Deze is – ter gelegenheid van het 400-jarig bestaan van de Hortus – in 1990 aangelegd als herinnering aan Philipp Franz von Siebold die in Japan planten verzamelde en deze liet transporteren naar de botanische tuin. De tuin wordt omgeven door een rode muur. Bij het begin staat een Japans theehuis. In de tuin groeien winterharde planten uit Azië. Er staat een borstbeeld van Von Siebold.

Guyana (2019): Victoria amazonica (waterlelie).

In het tropische kassencomplex zijn onder andere Hoya, Aristolochia grandiflora, kruidje-roer-mij-niet, Passiflora racemosa, Araceae (aronskelken) waaronder de Reuzenaronskelk of Penisplant (Amorphophallus titanum), tropische varens, tropische orchideeën, Billbergia nutans, Strongylodon macrobotrys en Nepenthes te zien. In de Victoriakas kan de grote waterlelie Victoria amazonica worden bezichtigd, die elk jaar opnieuw wordt uitgezaaid en op 8 juli 1872 voor het eerst bloeide in de botanische tuin.

Naast het kassencomplex groeit een lotusboom (Diospyros lotus) die in 1736 is geplant. Daarnaast staat een mannelijke Japanse notenboom (Ginkgo biloba) uit 1785 waarop later een vrouwelijk tak is geënt. De Ginkgo biloba werd in oktober 2024 gekozen tot boom van het jaar en is daardoor de Nederlandse inzending voor de verkiezing Europese Tree of the Year 2025.

Pieter Pauw

Pieter Pauw (1564 – 1617), ook wel Petrus Pavius genoemd, was een Nederlands botanicus, anatoom en hoogleraar. Pauw studeerde van 2 november 1581 tot 1584 geneeskunde aan de Universiteit Leiden, destijds nog aangeduid als de Hoogeschool te Leiden. Na zijn studie vertrok hij naar het buitenland. In de colleges die hij hier volgde, werden kadavers ontleed door een chirurg onder leiding van een hoogleraar. Pauw ging vervolgens naar Rostock, alwaar hij lessen volgde van Henricus Brucaeus en in 1587 zijn doctoraal in de geneeskunde behaalde. Daarna verbleef hij drie maanden lang in de Noord-Italiaanse stad Padua en werd hij onderwezen door Hieronymus Fabricius, maar hij keerde noodgedwongen terug naar Nederland toen zijn vader ziek was.

Petrus Paaw (1564 – 1617), botanicus en anatoom. Deze tekening werd gebruikt in zijn werk Succenturiatus Anatomicus, continens Commentaria in Hippocratem de Capitis Vulneribus. Additæ sunt Annotationes in aliquot Capita Libri octavi C. Celsi, dat gepubliceerd werd in 1616. Bron: Wikipedia.

Op 9 februari 1589 ging hij in Leiden te werk als buitengewoon hoogleraar, ter assistentie van Gerard de Bondt. Pauw droeg vanaf 10 oktober 1598 samen met De Bondt zorg voor het bestuur over en het onderhoud van de Hortus botanicus Leiden. De boomsoort Aesculus pavia (een soort Paardenkastanje) is naar Pauw vernoemd door Herman Boerhaave, die in het begin van de achttiende eeuw directeur was van deze tuin. Op 10 mei 1592 werd hij aangesteld als gewoon hoogleraar.

In 1596 of 1597 liet Pauw het eerste anatomische theater van Nederland, genaamd Theatrum Anatomicum, bouwen. Tien jaar eerder was De Bondt begonnen met anatomiecolleges in Leiden, maar Pauw was de eerste die publiekelijk lijken ontleed voor zijn lessen. Deze ontledingen trokken veel aandacht en werden niet alleen door studenten bezocht. Niet-studenten moesten een toegangsprijs van vijftien stuivers betalen. Aan de medische faculteit werd niet gedoceerd tijdens deze colleges. De faculteit overwoog in 1613 om ze te voorzien van muziek door de fluitspelers die ook bij diploma-uitreikingen optraden, te laten spelen. Pauw en zijn collega’s gebruikten de lichamen van geëxecuteerde criminelen voor deze colleges.