50 jaar Zaanstad (1974 – 2024)

Het ontstaan van Zaanstad

Zaanstad ontstond op 1 januari 1974 door het samenvoegen van zeven Zaanse gemeenten: Assendelft, Koog aan de Zaan, Krommenie, Westzaan, Wormerveer, Zaandam en Zaandijk. Elk met een eigen geschiedenis en uniek karakter.

Assendelft is een lintdorp dat deel uitmaakt van de gemeente Zaanstad. Het dorp is van oorsprong opgedeeld in verschillende buurtschappen, het Noordeinde, de Kerkbuurt en het Zuideinde. Later zijn daar Langeheit en wat overgebleven was van de plaats Buitenhuizen bij gekomen. Aan de westkant kent Assendelft een groot poldergebied, met onder meer een deel van de buurtschap Busch en Dam. Aan de oostkant van Assendelft zijn de buurtschappen Vrouwenverdriet en Nauerna gelegen. Assendelft had 24.510 inwoners in 2023, waarvan 15.346 woonachtig in de vinexwijk Saendelft. Assendelft was tot 1974 een zelfstandige gemeente en was qua oppervlakte de grootste gemeente in de Zaanstreek (daarna Zaandam). In 1974 is Assendelft opgegaan in de gemeente Zaanstad. Assendelft heeft de langste dorpsstraat met de naam Dorpsstraat van heel Nederland. Deze loopt van het Noordzeekanaal tot aan Krommenie, een lengte van 7,2 kilometer.

Stadspost Zaandam (1988): FDC 60 jaar Olympiade 1928.

Zaandam is een stad en een voormalige gemeente in de Zaanstreek. De stad heeft 80.705 inwoners (1 januari 2023). Het is qua inwonertal de grootste plaats binnen de gemeente Zaanstad, daar waar Assendelft de grootste oppervlakte heeft. Zaandam ligt aan weerszijden van de Zaan. De kern wordt gevormd door twee parallelle dijken aan weerszijden van de Zaan: Oostzijde en Westzijde. Later ging men haaks hierop paden aanleggen, het veld in, waar de molens stonden. Vooral in de buurt van de Oostzijderkerk heeft enige centrumvorming plaatsgevonden. In de 19e eeuw heeft verdere centrumvorming plaatsgevonden langs de Gedempte Gracht en enkele parallel daaraan verlopende straten. Dit centrum is inmiddels voorzien van structuur door middel van het plan Inverdan, een project waarbinnen het centrum en het stationsgebied een opknapbeurt hebben gehad.

Elke Zaanse plaats een eigen geschiedenis

Al in de 10e en 11e eeuw gingen in Assendelft en Krommenie de eerste boeren en vissers wonen. Daarna vormden zich Westzaan, Zaandijk, Wormerveer en wat later Zaandam zou worden. Koog aan de Zaan ontstond waarschijnlijk in de 16e eeuw. Zaandam was bij het samengaan in 1974 de grootste plaats. Uit de vele historische en culturele organisaties in de dorpen en stad blijkt hoe sterk de eigen geschiedenis leeft onder Zaankanters.

Koog aan de Zaan is een voormalige gemeente in de Zaanstreek, waarvan het bestuurlijk twee wijken beslaat. Koog aan de Zaan is gelegen tussen Westzaan, Zaandijk en Zaandam en had op 1 januari 2023 11.230 inwoners. Koog aan de Zaan is opgedeeld in twee woonwijken; Oud-Koog aan de Zaan (ook wel kort ‘Oud-Koog’ genoemd) en het relatief nieuwere Westerkoog. Westerkoog werd voorheen, toen de wijk net nieuw was, in de volksmond ook wel ‘Havezathe’ genoemd, naar de Rotterdamse projectontwikkelaar destijds.

Wormerveer is een dorp en was tot 1974 een zelfstandige gemeente, gelegen aan de Zaan. De buurtschap Westknollendam maakte deel uit van de gemeente. Sinds 1 januari 1974 is het een onderdeel van de gemeente Zaanstad. De plaats beschikt over een spoorwegstation, station Wormerveer. Wormerveer telt circa 12.145 inwoners (2023). De plaatsnaam is een verwijzing naar een veer over de Zaan naar het aan de overzijde gelegen dorp Wormer, dat in 1487 voor het eerst werd genoemd en tot 1896 resp. tot 1957 (als voetveer) heeft bestaan. In 1889 werd hier een Zaanbrug in gebruik genomen.

Wormerveer is onder meer bekend vanwege de windmolens, die vooral olie persten. Nog steeds is er olieverwerkende industrie aanwezig in Wormerveer. Mede door de oliemolens hebben de inwoners van Wormerveer de bijnaam Gladoren. Vanaf de ‘verstoming’ (rond 1850) kwamen de cacao- en chocolade-industrie, de rijstverwerking, de chemische industrie en (wat later) de grafische industrie sterk op. Daarnaast was in Wormerveer tot in de jaren negentig van de 20e eeuw de firma Koninklijke Wessanen (eertijds Wessanen & Laan) gevestigd (meel, olie, cacao en veevoeders). In de laatste decennia van de 20e eeuw verlieten veel bedrijven hun oorspronkelijke vestiging langs de Zaan, deels door opheffing en in enkel geval door verplaatsing naar de nieuw aangelegde, ruime industrieterreinen Molletjesveer en Noorderveld. Op deze terreinen vestigden zich daarnaast veel nieuwkomers. Wormerveer telt in de Zaanstreek, na Zaandam, het grootste aantal bedrijven. Vroeger stond in Wormerveer een rosmolen en grutterij. De inventaris van dit gebouw is in de jaren 1926–1927 overgebracht naar het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem.

Samenhang tussen de plaatsen

De Zaanse dorpen zijn ontstaan langs dijken, langgerekt van vorm. Ze breidden zich uit met paden die naar de molens in het veld liepen en ontwikkelden zich van daaruit verder. Toen de zeven Zaangemeenten groter werden, groeiden ze steeds meer aan elkaar vast. Door onderdeel te worden van de gemeente Zaanstad, kwam er ook samenhang in de manier van besturen.

Krommenie is een plaats in de gemeente Zaanstad. De plaats, die in 2001 zijn 750-jarige bestaan vierde, was tot 1974 een zelfstandige gemeente in het noorden van de Zaanstreek, in de provincie Noord-Holland. Krommenie is vooral bekend van de linoleumfabriek. Deze staat tegenwoordig echter in het naburige Assendelft. De naam Krommenie werd voor het eerst gebruikt aan het einde van de dertiende eeuw. De naam is afkomstig van Crommenye, een water tussen Wijkermeer en Langmeer.

Westzaan is een dorp en een voormalige gemeente in de Zaanstreek. Het grootste deel van Westzaan bestaat uit lintbebouwing langs een dijk die de Polder Westzaan doorsnijdt. Het bestaat uit meerdere buurtschappen, van oorsprong waren dit Weiver, Kerkbuurt, Krabbebuurt, Zuideinde en het iets later ontstaande Noordeinde. Het Noordeinde wordt sinds de 20e eeuw Middel genoemd, wegens de samensmelting met het plaatje De Middel. Kerkbuurt wordt niet meer gezien als een eigen buurtschap omdat het het dorpscentrum is geworden van Westzaan. De Krabbebuurt wordt sinds de 20e eeuw de J. J. Allanstraat genoemd. Bij de overtoom bij Zuideinde is later de buurtschap Westzaner-Overtoom ontstaan.

Er zijn nog vijf molens in Westzaan. Allereerst de enige windpapiermolen ter wereld, molen De Schoolmeester. Daarnaast de enige nog complete pelmolen in de Zaanstreek, Het Prinsenhof, Het Vergulde Hart uit 1744 een klein zogenaamd speelmolentje waarin kinderen vroeger het ambacht van molenaar werd bijgebracht staat in vervallen toestand op het perceel achter Zuideinde 274. Tot slot tussen beide molens in staan op een eilandje de voormalige specerijmolen De Jonge Dirk en het kleine wipmolentje De Zwaan in de gouw. In de omgeving stond tot 1918 de molen De  Veldmuis. Deze molen is sinds 2019 in herbouw, maar nu als woonhuis. De molen zal wel kunnen draaien, waarbij elektriciteit voor de woning wordt opgewekt. Westzaan is samen met het nabijgelegen Oostzaan het oudste dorp in de Zaanstreek. Door deze twee dorpen is later Zaandam ontstaan. In Westzaan waren vroeger meer dan honderdvijftig molens.

Zaandijk is een dorp en een voormalige gemeente in de Zaanstreek. Zaandijk bestaat uit Oud-Zaandijk (3.122 inwoners) en de jongere en grotere wijk Rooswijk (5.590 inwoners), gescheiden door het spoor en de Provincialeweg (N203). Het is het jongste dorp en tevens een van de kleinste dorpen van de gemeente Zaanstad. Zaandijk heeft van alle dorpen binnen de gemeente waarschijnlijk nog de meeste kenmerken van oude Zaanse bouw. Dat is vooral aan de Zaanoever goed te zien. De korenmolen De Bleeke Dood is een belangrijk vroeg-industrieel monument in Zaandijk.

Zaandijk is vooral bekend door de Zaanse Schans, die pal tegenover Zaandijk aan de overkant van de Zaan ligt. De Zaanse Schans is de grootste toeristische trekpleister van de Zaanstreek en een van de grootste van Nederland. Het ligt weliswaar in Zaandam, maar het is veel dichter bij Zaandijk dan bij het centrum van Zaandam. Bij de Zaanse Schans is ook het Zaans Museum.

Selectpost Zaanse molens (2002)

De Zaan als blauwe draad

Zaanstad dankt zijn naam aan de ligging langs de Zaan, die erg belangrijk is voor de hele streek. De Zaan geeft Zaanstad een gezicht met de historische gebouwen die aan de oevers staan, verbindt de industrie door vervoer over het water, is de plek waar evenementen en andere activiteiten plaatsvinden en waar het aangenaam is om op een terras te zitten of langs te lopen. De Zaan is een ‘blauwe draad’ door onze gemeente.

In 2021 verschenen postzegels (Typisch Nederlands) met houten huizen die te vinden zijn aan het Zonnewijzerpad in de Zaanse Schans. Deze buurt in Zaandam werd in 1963 ingericht om plek te bieden aan oude houten gebouwen en industriemolens uit de Zaanstreek. De afgebeelde huizen werden rond het jaar 1700 gebouwd. Langs de dakranden zijn geprofileerde windveren aangebracht om te voorkomen dat wind en regen onder de dakbedekking komen. Op de gevelpunten staat een ‘makelaar’, een witgeschilderd ornament in de vorm van een kurkentrekker. De groene kleur van Zaanse houten huizen kent vele tinten, er is niet sprake van één Zaanse kleur groen.

450 jaar Pinksterdrie

Tijdens de Pinksterdagen van 1574, in de Tachtigjarige oorlog, werd het Spaanse leger tegengehouden en verjaagd bij de Kalverschans, nu bekend als de Zaanse Schans. Na een zware strijd wist de Zaanstreek zich te bevrijden. Sindsdien wordt hier met derde Pinksterdag de overwinning op de Spanjaarden gevierd. De afgelopen jaren is de traditie nieuw leven ingeblazen met activiteiten tijdens Pinksterdrie, die in 2024 extra feestelijk zullen zijn. Een bijzondere uitgave van Montserrat om reclame te maken voor de Zaanse Schans.

Feest van, door en voor iedereen

Vandaag de dag wonen en werken er in Zaanstad veel mensen met verschillende achtergronden. Niet alleen afkomstig uit de verschillende oorspronkelijke gemeenten, maar van over de hele wereld. Ze koesteren hun geschiedenis en hun eigenheid. Ze leven met elkaar, zorgen voor elkaar en bouwen aan de toekomst. En iedereen is uitgenodigd om in 2024 samen feest te vieren.

Jumelage

De vriendschappelijke samenwerking tussen steden, gemeenten of instellingen (meestal uit verschillende landen) wordt in de standaardtaal in het hele taalgebied jumelage of stedenband genoemd. Jumelage is gebruikelijker in België en stedenband in Nederland.

Zaanstad heeft een stedenband met Zwickau (Duitsland) sinds 1987; sinds 2009 enkel activiteiten op ad-hocbasis. Zaanstad heeft vroeger jumelagebanden gehad met een groep Europese voorsteden: Neukölln (Berlijn-Duitsland), Boulogne-Billancourt (Parijs-Frankrijk), Anderlecht (Brussel-België), Hammersmith (Londen-Engeland), Pan?evo (nu Servië, toen Joegoslavië). Met deze steden onderhoudt Zaanstad echter sinds de jaren negentig geen actieve betrekkingen meer.

Verkade

Verkade is een van oorsprong Nederlands bedrijf dat artikelen als beschuit, chocolade en koek vervaardigde. Ook werden er enige tijd theelichtjes vervaardigd. De fabrieken van Verkade zijn vanouds vooral gevestigd in Zaandam en hebben een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van de voedingsindustrie van de Zaanstreek.

Koninklijke Verkade N.V. werd in 1990 een dochteronderneming van het Britse voedingsmiddelenconcern United Biscuits, dat in 2014 in handen kwam van de Turkse levensmiddelengigant Yildiz Holding. Daarbinnen behoort het sinds 2016 tot Pladis.

Het noordelijke en oudste deel van het Verkade-complex werd afgestoten, heeft enige tijd leeggestaan en is vervolgens omgebouwd tot een centrum dat onder meer winkels en horeca bevat. Ook het hoofdkantoor van spelletjesfabriek Jumbo bevindt zich sinds 2006 in dit pand.

Verkade albums

Het begon met drie sprookjesalbums, met plaatjes die in Duitsland waren aangekocht. Deze uitgaves werden een groot succes, waarop Verkade besloot om andere albums uit te gaan geven, over diverse aspecten van de natuur en het landschap in Nederland. In de periode 1903 tot en met 1940 zijn er successievelijk 30 albums uitgegeven. Het totaal in omloop gebrachte exemplaren van de gedrukte albums was ongeveer 3,2 miljoen met een recordaantal van 30 miljoen losse plaatjes, om in te plakken.

Verkade-album Texel (1927)

In 1904 werd Jac. P. Thijsse benaderd door het Verkade-bedrijf; uiteindelijk zou hij de schrijver worden van 18 van de 30 Verkade-albums die zijn verschenen. De jonge Jan Voerman jr. was een van de eerste illustratoren (aangetrouwde familie). Het begon in 1906 met de albums Lente, Zomer, Herfst en Winter. Alle verschenen albums behaalden voor Nederlandse begrippen enorme oplagen, behalve het album Friesland; dit album behoort nu tot de meest gezochte Verkade-albums door verzamelaars. Door de Eerste Wereldoorlog was er een nijpend tekort aan papier, zodat er slechts een kleine oplage van gemaakt kon worden; na een kleine tweede druk in 1919 stopte Verkade tijdelijk met de albums en plaatjes, in afwachting van betere tijden. In 1925 werden de jaarlijkse uitgaven hervat.

Mocht u meer willen weten over Verkade albums, dan is Anton Siedsma de expert van deze albums. Hij staat nu op diverse markten in Nederland bijvoorbeeld Lange Vijverberg Den Haag (10 en 11 augustus 2024). Hij verkoopt nostalgische Verkadealbums, oude schoolplaten en landkaarten.

Bron: Frankeermachinestempels van Peter Janssen van www.frankeerstempel.nl

Meer info:

Zaanstad 50 jaar: https://www.zaans.nl/nl/50-jaar-zaanstad

Zaans museum: https://zaansmuseum.nl/

Verkade: https://www.verkade.nl/

Sinterklaas in Zaanstad (2018):

https://www.postzegelblog.nl/2018/11/17/zie-ginds-komt-de-stoomboot-uit-spanje-weer-aan-in-zaanstad/

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Thematisch • Nederland

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(6 stemmen, gemiddeld: 5,00 uit 5)

Laden...