Maand van de Geschiedenis

De Maand van de Geschiedenis (tot 2011 Week van de Geschiedenis) is een jaarlijkse themamaand in oktober. De themaweek bestaat sinds 2004 en werd tot 2010 georganiseerd door Anno. Sinds 2012 wordt het door het Openluchtmuseum georganiseerd in samenwerking met tientalen partnerorganisaties. De themamaand heeft als doelstelling geschiedenis voor een breder publiek toegankelijker te maken. Tijdens de themamaand organiseren musea, archieven, bibliotheken, gemeentes en culturele instellingen speciale activiteiten rondom het jaarlijkse thema. Dit komt in de vormen van tentoonstellingen, boeken, lezingen, rondleidingen en educatieve programma’s.

Thema: Eureka!

Innovatie is van alle tijden. Daarom brengen we deze oktobermaand een ode aan de makers van de vooruitgang, de architecten van de wereld van morgen. Aan de alfa’s en de bèta’s, de boekenwurmen en de avonturiers. Da Vinci, Spinoza, Einstein: sommigen worden wereldberoemd. Velen blijven onbekend. Van cassette tot chipmachine en van deltawerken tot microscoop. De wetenschap biedt oplossingen en hoop, maar ligt ook onder vuur.

 

 

 

 

 

Archimedes

Archimedes van Syracuse (Syracuse, 287 v.Chr. – aldaar, 212 v.Chr.) was een Griekse wiskundige, natuurkundige, ingenieur, uitvinder en sterrenkundige.  Archimedes wordt algemeen beschouwd als de grootste wiskundige van de oudheid en een van de grootste wiskundigen aller tijden. Hij introduceerde de uitputtingsmethode voor het berekenen van de oppervlakte onder de boog van een parabool door sommatie van een oneindige reeks. Ook gaf hij een opmerkelijk nauwkeurige benadering van π. Hij definieerde ook de spiraal die zijn naam draagt, formules voor de inhoud van rotatievlakken om een as en een ingenieus systeem voor het uitdrukken van zeer grote aantallen.

In de oudheid was Archimedes veel beroemder vanwege zijn technische en natuurwetenschappelijke prestaties. Zo legde hij de fundamenten voor de hydrostatica, de statica en gaf hij een verklaring voor het principe van de hefboom. Hij wordt gezien als de ontwerper en constructeur van de naar hem vernoemde schroef van Archimedes (een voorloper van de vijzel). Ook zou hij zich bezig hebben gehouden met het ontwerp van innovatieve belegeringsmachines. Moderne experimenten hebben beweringen weerlegd dat Archimedes machines zou hebben ontworpen die in staat zouden zijn geweest om aanvallende schepen uit het water te tillen of deze schepen met behulp van een verzameling spiegels in brand te steken.

De wet van Archimedes is een klassieke wet in de natuurkunde en luidt: ‘De opwaartse kracht die een lichaam in een vloeistof of gas ondervindt, is even groot als het gewicht van het verplaatste volume aan vloeistof of gas.’ Deze wet is naar de Griekse wiskundige Archimedes genoemd. De opwaartse kracht, waar de wet over gaat, wordt veroorzaakt door de met de diepte toenemende hydrostatische druk. In het eenvoudige geval van een ondergedompelde kubus met horizontaal boven- en ondervlak is de druk op het ondervlak groter dan op het bovenvlak. Het verschil veroorzaakt de opwaartse kracht. De opwaartse kracht, die het gevolg is van de wet van Archimedes, wordt ook archimedeskracht genoemd.

De wet van Archimedes is verbonden met het volgende verhaal:

Koning Hiëro van Syracuse wilde de goden een gouden kroon aanbieden en gaf een kunstenaar opdracht er een te maken. Na ontvangst van de voltooide kroon rees bij de koning de twijfel of de kroon wel van puur goud was gemaakt en niet van een mengsel van zilver en goud, een truc waarvan valsmunters toentertijd gebruikmaakten om munten te vervalsen. De koning vroeg aan Archimedes of deze kon vaststellen of de kroon van puur goud was gemaakt. De kroon mocht niet worden beschadigd.

(Visualisatie van de wet van Archimedes. Het voorwerp drijft, omdat de opwaartse kracht (Fa) gelijk is aan de tegengestelde kracht (Fp). Vi is het volume van de verplaatste vloeistof. Bron: Wikipedia.)

In gedachten verzonken liep Archimedes naar huis en besloot ter ontspanning een bad te nemen. Terwijl Archimedes zich in het tot de rand gevulde bad liet zakken, realiseerde hij zich dat de hoeveelheid overstromend water gelijk was aan het volume van zijn lichaam. Hij vergeleek de kroon met een staaf van puur goud van hetzelfde gewicht als de kroon door beide op een balans onder water te houden. Als de kroon ook van puur goud was, zou de balans in evenwicht blijven, maar als er zilver in de kroon zou zitten, zou het volume groter zijn en de opwaartse kracht op de kroon groter zijn dan op de staaf. Hij was zo blij dat hij het probleem had opgelost, dat hij uit het bad sprong en zonder zich aan te kleden naar de koning rende onder het uitroepen van Eureka, Eureka!, Ik heb het gevonden, ik heb het gevonden!.

Archimedes in bad. Bron: Wikipedia.

Het cijfer 0 (nul)

Het cijfer 0 (nul) duidt niet alleen, op zichzelf staande, het getal 0 aan, maar heeft bovendien een speciale betekenis in positiestelsels, dat wil zeggen systemen voor het schrijven van getallen waarbij de positie van een cijfer mede bepalend is voor de waarde ervan. Zo staat in het getal 23 het cijfer 2 op de tweede positie en het getal 3 op de eerste positie, wat aangeeft dat 23 bestaat uit 2 tientallen en 3 eenheden. In het getal 20 is de eerste positie leeg, aangegeven door de 0; de bijdrage van de eerste positie is 0 eenheden. De nul is dus van belang voor de waarde van de overige cijfers in het getal. De uitvinding van het cijfer 0 is een belangrijke stap geweest in de ontwikkeling van de moderne talstelsels en daarmee van het rekenen.

Nederland (2011): Zero kunst. Bekendste kunstenaar is Jan Schoonhoven.

Een soort nul in deze positie werd al toegepast door de Babyloniërs rond 450 v.Chr. Zij duidden een lege plaats in een rij met cijfers aan met twee wiggen. Zij kenden het getal nul echter niet. De nul als getal ontstond zo’n 1800 jaar geleden in India. De Indiase wiskundige Brahmagupta schreef er voor het eerst over in het jaar 628. Deze tekst gebruikt Sanskriet-woorden als cijfers, met het Sanskriet-woord voor leegte (śūnya ) voor nul. Het eerst bekende gebruik van een speciale glief (teken) voor decimale cijfers met in de grond het uiterlijk van het moderne cijfer, een kleine cirkel, is te vinden op een stenen inscriptie gevonden bij de Chaturbhujatempel in Gwalior in India, daterend uit het jaar 876. Er zijn vele documenten op koperen platen gevonden, met een kleine o, maar de authenticiteit hiervan wordt betwijfeld. Via Arabische invloeden kwam het cijfer nul ook terecht in de westerse wiskunde. Ons woord ‘cijfer’ is afkomstig van het Arabische sifr, dat ‘nul’ betekent. Fibonacci reisde als koopman door de Oriënt en publiceerde Het boek van het telraam over de Arabische cijfers. Fibonacci sprak over negen Indiase cijfers, maar nul noemde hij nulla figura, wat ‘geen getal’ betekent. Ons woord nul is daarvan afgeleid.

Penicilline (Fleming)

Penicilline is een antibacteriële stof die in 1928 ontdekt werd door de Schotse arts-bacterioloog Alexander Fleming. Later werd penicilline het eerste algemeen bruikbare antibioticum tegen bacteriën bij infectieziekten. De stof is een voorbeeld van een bètalactamantibioticum (β-lactam), een groep stoffen met vergelijkbare eigenschappen. Howard Florey en Ernst Boris Chain bewezen de praktische geneeskrachtige werking van hoge doses penicilline voor infectieziekten, daarom wonnen ze met Fleming de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde in 1945.

 

 

 

 

 

Alexander Fleming was bezig met een onderzoek naar stafylokokken (deze kunnen ontstekingen veroorzaken, bijvoorbeeld een steenpuist), toen hij op een van zijn voedingsbodems de schimmel Penicillium notatum aantrof en opmerkte dat rondom deze schimmel geen bacteriën konden groeien. Het bleek dat deze schimmel in staat was een bacteriedodende stof af te scheiden, die door Fleming ‘penicilline’ genoemd werd. Fleming dacht dat penicilline niet breed toegepast zou kunnen worden, onder meer doordat penicilline snel werd afgebroken in het bloed en niet in diepe wonden leek te werken.

Pas na tien jaar (in 1938) ging het onderzoek verder, toen een groep biochemici onder leiding van Howard Florey en Ernst Boris Chain begon met het isoleren van kleine hoeveelheden penicilline, het zuiveren ervan en het verkrijgen van grotere hoeveelheden. Ze testten het op dieren en op 27 januari 1941 werd het voor het eerst op mensen getest, in de Radcliffe Infirmary (gelegen tussen Somerville College en Green Templeton College, Oxford). Na de ontdekking van penicilline volgden nog vele andere antibiotica.

USA (1994): 50 jaar D-Day.

De productie van penicilline nam pas echt toe toen de Verenigde Staten betrokken raakten bij de Tweede Wereldoorlog. De Amerikaanse regering stak heel veel geld in de zaak en op D-Day (1944) was er voor elke gewonde soldaat genoeg penicilline beschikbaar. In 1945 kregen Florey, Chain en Fleming de Nobelprijs voor de Fysiologie of Geneeskunde.

Naar alle waarschijnlijkheid was de eerste keer dat in Nederland penicilline werd gebruikt in Kamp Westerbork, waar het werd gesynthetiseerd door een geïnterneerde bacterioloog. Fleming liet zich de publiciteit rond het succes van penicilline graag aanleunen, terwijl Florey en Chain vonden dat ze als onderzoekers de media moesten mijden. Daarom werd Fleming als enige breed bekend als ontdekker van penicilline, maar zonder Florey en Chain was penicilline nooit een bruikbaar geneesmiddel geworden. Penicilline wordt nu o.a. gebruikt bij longontsteking.

Maand van de Geschiedenis essay

Louise O. Fresco schrijft het essay van de Maand van de Geschiedenis 2023: ‘Kruiden, kokkels en kippen. Wetenschap als ontdekkingsreis’.

Slechts zelden komen wetenschappelijke ontdekkingen tot stand door een eenmalige geniale ingeving. Veel vaker gaat het om hard werk, gelukte en mislukte experimenten, dwaalsporen en toeval. In Kruiden, kokkels en kippen. Wetenschap als ontdekkingsreis geeft Louise O. Fresco twee schitterende voorbeelden. Georg Rumphius was een Duitse amateurbioloog in dienst van de VOC die ondanks de dood van zijn vrouw en dochter bij een aardbeving, blindheid, het verlies van zijn manuscripten bij een grote brand én het zinken van het schip met de exemplaren van zijn Kruidboek postuum toch wereldberoemd werd en later Linnaeus zou inspireren. De arts Christiaan Eijkman ontdekte twee eeuwen later bij toeval het bestaan van gebreksziektes en de rol van vitamines bij de gezondheid van kippen, waarvoor hij (en niet zijn naaste collega die de hypothese had geopperd) de Nobelprijs ontving.

Wetenschap is het verhaal van mensen getekend door doorzettingsvermogen en tegenslag, geduld en ongeduld, concurrentie, miskenning en erkenning – maar altijd weer vanuit het verlangen om de wereld te begrijpen. Via Rumphius en Eijkman brengt Louise Fresco een eerbetoon aan alle onderzoekers van vroeger en nu.

Louise O. Fresco (1952) is schrijver, wetenschapper en columnist voor NRC. Haar recentste boeken zijn de roman ‘De plantenjager uit Leningrad’ en ‘Ons voedsel’.

Bron: Nieuwsbericht MaandvandeGeschiedenis.nl

Meer info:

Maand van de Geschiedenis: https://www.maandvandegeschiedenis.nl/

Tijdens de Maand van de Geschiedenis reist VPRO/OVT door Nederland. De stops op onze route zijn: Arnhem, Middelburg, Leiden, Eindhoven en we eindigen met de uitreiking van de Libris Geschiedenis Prijs in Amsterdam:

https://www.vpro.nl/programmas/ovt/lees/nieuws/2023/OVT-Maand-Van-De-Geschiedenis-2023.html

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Thematisch • Faroer • Griekenland • Groot Brittannië • Spanje • Verenigde staten • Tweede wereldoorlog

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(6 stemmen, gemiddeld: 5,00 uit 5)

Laden...