300 jaar Antoni van Leeuwenhoek (1632 – 1723)

02 maart 2023, 17:02 uur - Randy Koo

In 2023 is het 300 jaar nadat Antoni van Leeuwenhoek op 90-jarige leeftijd overleed na een leven vol verwondering, waarnemingen en ontdekkingen. Door zijn zelfgemaakte lenzen toonde hij een micro-universum dat nog niet eerder door een mens was gezien. Het is ook 350 jaar geleden dat van Leeuwenhoek de microscoop heeft uitgevonden. De expo ‘Onvoorstelbaar’ is te zien van 18 april 2023 tot en met 7 januari 2024 bij Rijksmuseum Boerhaave in Leiden.

Post Views: 1.494

Leven

Van Leeuwenhoek werd geboren in Delft in 1632 als zoon van Philips Antonyszoon, mandenmaker en Margaretha Bel van den Berch die stamde uit een geslacht van bierbrouwers. Op 4 november 1632 werd hij gedoopt als ‘Thonis Philipszoon’, hij noemde zich van Leeuwenhoek omdat zijn ouderlijk huis in Delft op de hoek naast de Leeuwenpoort stond. Toen hij in 1637 vijf jaar oud was, stierf zijn vader en kort daarna hertrouwde zijn moeder. Tien jaar later overleed zijn stiefvader. Hij ging in Warmond naar school en verbleef bij een oom in Benthuizen. Vervolgens werd hij in Amsterdam vijf tot zes jaar opgeleid tot kassier en boekhouder bij de Schotse lakenhandelaar William Davidson.

Jan Verkolje (ca 1680) – Antoni van Leeuwenhoek. Coll: Rijksmuseum Boerhaave Leiden.

Op jonge leeftijd ontwikkelde hij een brede belangstelling voor sterrenkunde, wiskunde, natuurkunde en scheikunde. Van Leeuwenhoek trouwde met Barbara de Meij en ging met haar in 1653 of 1654 in Delft wonen, waar hij een winkel begon in linnen, garen en band. Ze kregen vijf kinderen. Het verkrijgen van de sinecure van Kamerbewaarder van Heeren Schepenen in 1660 verschafte hem een vast inkomen. Hij regelde de gang van zaken bij de rechtspraak, die in die tijd ten stadhuize plaatsvond, was vanaf 1679 wijnroeier (controleur van de inhoud van vaten wijn) en was curator van nalatenschappen, zoals die van Johannes Vermeer in 1675. Een uitgebreide analyse van de relatie tussen Vermeer en van Leeuwenhoek vindt u tijdens de expo ‘Het Delft van Vermeer’ in Museum Prinsenhof Delft. Een aanrader wie meer wil weten achter de mens Vermeer, zijn werk- en leefomgeving en zijn persoonlijk ‘netwerk’. Hij was vier dagen na Vermeer in dezelfde kerk gedoopt, de Nederduits-gereformeerde Nieuwe Kerk in Delft.

Johannes Vermeer (1668) – De Geograaf. Coll: Städel Museum Frankfurt. Dit schilderij is te zien tijdens de Vermeer expo in het Rijksmuseum.

Sommigen opperden zelfs dat de natuurvorser misschien model heeft gestaan voor Vermeers schilderijen De Geograaf (Van Leeuwenhoek was sinds 1669 ook landmeter) en De Astronoom, en dat hij de kunstenaar zou hebben voorzien van lenzen voor diens camera obscura, maar dit is nooit aangetoond.

De 45e stad in de serie steden tot en met heden stelt Delft centraal. Het velletje met oude afbeeldingen toont de Oude Kerk, de Nieuwe Kerk en de Molen de Roos. Uitgegeven op 17 december 2018.

In 1666 stierf Barbara, en Van Leeuwenhoek hertrouwde in 1671 met Cornelia Swalmius, telg uit een predikantengeslacht. In 1694 overleed ook Cornelia, waarna hij alleen achterbleef met zijn dochter Maria – zijn andere kinderen waren reeds overleden. Van Leeuwenhoek was een vermogende man. Dit blijkt uit het vermogen dat zijn dochter twintig jaar na zijn dood naliet: 90 duizend gulden, maar het blijkt ook uit zijn aankoop in 1666 van een tuin buiten de stad en dat hij in 1681 beschikte over een paard. Op 26 augustus 1723 overleed Van Leeuwenhoek in zijn geboortestad, bijna 91 jaar oud. Volgens de verhalen dicteerde hij op zijn sterfbed een brief aan de Royal Society waarin hij het fladderen van zijn middenrif zo grondig beschreef dat de aandoening de ziekte van Van Leeuwenhoek wordt genoemd. Hij werd op 31 augustus 1723 in de Oude Kerk te Delft begraven.

Grafsteen in de Oude Kerk te Delft. Foto: Dr. Schorsch / Wikipedia.

Microscopen

Hoe de vroegste microscopen tot stand kwamen is onduidelijk, maar aan het begin van de 17e eeuw kende de Republiek in Middelburg twee vermaarde lenzenmakers. Hans Lippershey (1570-1619) en Sacharias Jansen (ca. 1585-1632) worden verbonden met de uitvinding van microscoop en telescoop. Hierdoor had de lakenhandelaar Van Leeuwenhoek de beschikking over lenzen en loepen voor de controle van stoffen. In 1648 kreeg hij voor het eerst een vergrootglas in handen: een loep voor de textielhandel met een vergrotende kracht van drie – een dradenteller.

De Nederlander Jan Swammerdam (1637-1680) en de Engelsman Robert Hooke (1635-1703) gebruikten reeds een samengestelde microscoop met oculair en objectief, maar de vergrotende kracht van deze apparaten viel in het niet bij de sterke lenzen die Van Leeuwenhoek zou maken. Zo vergrootte Hookes samengestelde microscoop slechts 30×, terwijl het vergrotend vermogen van de enkelvoudige microscoop van Van Leeuwenhoek kon oplopen tot 270×, zoals blijkt uit een door Van Leeuwenhoek gefabriceerd exemplaar in het bezit van het Universiteitsmuseum in Utrecht.

Het microscopisch natuurwetenschappelijk onderzoek door Hooke leidde in september 1664 tot het baanbrekende boek Micrographia: or Some Physiological Descriptions of Miniature Bodies Made by Magnifying Glasses. Hierin beschrijft Robert Hooke minutieus onder meer een plantencel, een vliegenoog en een vlo.

Het is mogelijk dat deze publicatie Van Leeuwenhoek indirect geïnspireerd heeft zijn lenzen op iets anders te richten dan lakens. Van Leeuwenhoek was een autodidact: zonder enige natuurwetenschappelijke opleiding en zonder kennis van vreemde talen leerde hij zichzelf in een achtervertrek van de winkel de kunst van het observeren en beschrijven. Maar hij was ook een verbazingwekkende vakman die zichzelf glas leerde blazen, slijpen en polijsten. In tegenstelling tot de samengestelde microscoop van Hooke klemde Van Leeuwenhoek vrijwel altijd één lens tussen twee metalen plaatjes, het te bestuderen onderwerp werd met schroeven vastgeklemd en in een positie geplaatst zodat het scherp kon worden waargenomen.

Leeuwenhoeks microscopen. Foto: Henry Baker / Wikipedia.

Zijn wetenschappelijke status stond of viel met zijn exclusieve kennis van lenzenproductie en daarom hield hij zijn methode angstvallig geheim. Hij legde zijn waarnemingen en conclusies vast in brieven die hij aan bekenden schreef waardoor de Delftse arts en anatoom Reinier de Graaf hem in 1673 introduceerde bij de Royal Society in Londen. Vanaf 1674 werden zijn bevindingen gepubliceerd in de Philosophical Transactions, maar op den duur wekten zijn wonderlijke waarnemingen zoveel ongeloof dat een delegatie werd afgevaardigd om de microscopische wezentjes met eigen ogen te aanschouwen. In 1680 benoemde de Society hem als lid en kreeg hij erkenning voor zijn wetenschappelijke productie. Vele preparaten stuurde Van Leeuwenhoek naar Londen. In 1981 ontdekte de Britse microscopist Brian J. Ford dat Van Leeuwenhoeks oorspronkelijke preparaten in uitstekende staat en van hoge kwaliteit bewaard waren in de Royal Society’s verzamelingen. Tot aan zijn dood, in 1723, stuurde Van Leeuwenhoek brieven met zijn bevindingen naar de Royal Society.

Volgens de theorie van de spontane generatie ontstaat leven uit levenloos materiaal (bijvoorbeeld maden uit rottend vlees of vlooien uit vieze lakens). Door de natuurlijke eenheid die Van Leeuwenhoek waarnam, zoals de zaadcellen bij dieren en planten, verwierp hij deze theorie en concludeerde hij dat alle dode en levende stof bestond uit kleine bolvormige deeltjes: globulen, overeenkomstig de heersende leer van Descartes. Nadat hij spierweefsel had bestudeerd erkende hij echter dat vlees niet uit zulke globulen is opgebouwd, maar uit ‘striemtgens’ die van insect tot zoogdier worden aangetroffen.

Waarom is 2023 het Antoni van Leeuwenhoek jaar?

Het verhaal van Antoni van Leeuwenhoek verdient een groot publiek. De wetenschappelijke revolutie en de Verlichting werden mee gevormd door de lens van Antoni, zou je kunnen zeggen. De ontdekking van de bacterie, de bouw en werking van planten, dieren en de mens, het ontrafelen van de voortplanting; doorbraken uit de tijd van Van Leeuwenhoek. De vroege microscopisten met Van Leeuwenhoek als boegbeeld legden mede de basis voor de huidige wetenschap. Het waarnemen, vastleggen en het volgens wetenschappelijk regels experimenteren stoelt op de ervaringen van deze eerste ontdekkers. Deze ontdekkingsreis die Van Leeuwenhoek met tijdgenoten begon, duurt nog altijd voort. Het Antoni van Leeuwenhoek jaar heeft als missie het belang van wetenschap en verbeelding in de samenleving te benadrukken.

Wetenschap is één van de fundamenten van onze samenleving. Het vertrouwen in wetenschap staat echter soms onder druk. In de informatiemaatschappij is de bron van kennis niet altijd betrouwbaar. Wat is waar? Wat is niet waar? Begrip van wetenschap bij jongeren en volwassenen is daarom van groot belang. Het verhaal van Antoni van Leeuwenhoek inspireert een nieuwe generatie te kiezen voor een loopbaan in wetenschap, technologie en innovatie, van onderzoekers tot verbeelders. Microbiologie is van onschatbare waarde in het helpen oplossen van grote vraagstukken op het gebied van bijvoorbeeld klimaat, voedsel, gezondheid en energie. De grootste problemen kunnen we beter oplossen door kennis van het kleinste. Antoni van Leeuwenhoek is een inspiratiebron voor de mens om nieuwsgierig te zijn, steeds meer en verder te ontdekken, uit te vinden, goed waar te nemen en kennis over te dragen voor een beter begrip van het leven, onze wereld en misschien wel van de kosmos.

Djibouti (2006): Les grandes scientifiques du 17 eme siecle (C. Huygens, A van Leeuwenhoek, R. Hooke, I. Newton)

Interinstitutionele samenwerking. Het jaar is opgezet door een aantal founding partners.

Rijksmuseum Boerhaave
Huygens Instituut voor Geschiedenis en Cultuur
TU Delft
Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Microbiologie / Stichting Microcanon & de Microbenclub
Nederlands Instituut voor Biologie

Sint Maarten (persoonlijke zegels, jaar ??): Antoni van Leeuwenhoek (1632 – 1723)

Gebruikte bron: Rijkmuseum Boerhaave Leiden.

Nederlandse Vereniging voor Medische Microbiologie

Aan het eind van de 19e eeuw ontwikkelde zich de microbiologie als een nieuwe wetenschap met grote vooruitzichten op vooruitgang in de geneeskunde en in de fermentatie-industrie. De uit Delft afkomstige Antoni van Leeuwenhoek zag met zijn zelfgemaakte lenzen als eerste bacteriën. Zijn bevindingen zijn gepubliceerd in brieven aan de Royal Society in Londen.

Engeland (2010): 350 years The Royal Society

Opnieuw in Delft werd twee eeuwen later met de productie van bakkersgist op industriële schaal begonnen door de “Gist- en Spiritusfabriek”. Uit dit bedrijf ontstond later de Koninklijke Gist-Brocades (nu onderdeel van DSM). Een werknemer van de fabriek was de microbioloog Martinus Willem Beijerinck, die in 1895 werd benoemd tot hoogleraar van de leerstoel in Microbiologie aan de Hogeschool van Delft, later de Technische Universiteit Delft. Beijerinck was daarmee de eerste professor in de algemene microbiologie in Nederland. Ongeveer tien jaar eerder was aan de Universiteit van Amsterdam een leerstoel in de Medische Microbiologie opgericht en een van de alumni was Christiaan Eijkman, die later professor in de medische microbiologie werd aan de Rijksuniversiteit van Utrecht.

Nederland (2011): 100 jaar Nederlandse Vereniging voor Microbiologie

Door de toegenomen interesse in het onderzoek van micro-organismen werd de Nederlandse Vereniging voor Microbiologie (NVvM) opgericht op 20 april 1911, met Beijerinck als eerste voorzitter. In 2011 vierde de Vereniging haar 100-jarig jubileum en ontving ter gelegenheid daarvan het predicaat Koninklijke. Daarnaast bestond de NVLA (Nederlandse Vereniging voor Laboratoriumartsen), de beroeps- en belangenvereniging van de artsen-klinische chemie en de artsen-microbioloog. De NVvM kende verschillende secties waaronder de medische sectie. De medische sectie van de NVvM is in 1992 met de NVLA samengegaan tot NVMM.