Het Egyptische schrift

Velen hadden zich er al het hoofd over gebogen: het Egyptische schrift. En velen hadden moeten concluderen dat ze er niets van begrepen. En niemand kan ze dat kwalijk hebben genomen. “Het schrift kent honderden tekens, misschien – als we ook alle varianten daarop meerekenen – zelfs wel duizenden tekens,” vertelt egyptoloog Olaf Kaper, verbonden aan de Universiteit Leiden. Archeologen troffen de tekens aan op tempels, op grafmonumenten, sarcofagen, stèles, maar ook papyrus. “Daarmee hadden we een overweldigend beeld van de taal.” Maar niemand die wist hoe die honderden of duizenden plaatjes vertaald moest worden. “Veel mensen hebben het geprobeerd. Thomas Young is er daar één van en hij heeft wel wat interessante inzichten verkregen en veel doorgehad.” Maar uiteindelijk strijkt de Franse taalkundige Jean-François Champollion in 1822 met de eer. Hij ontcijfert – geholpen door de inmiddels beroemde Steen van Rosetta – het oud-Egyptische schrift en legt daarmee het fundament voor de egyptologie.

Jean-François Champollion en de Steen van Rosetta

Champollion was een jongen van acht toen de Steen van Rosetta – in 1799 – in Egypte werd teruggevonden. “Toen die steen ontdekt werd, was eigenlijk meteen wel duidelijk dat deze goud waard was,” aldus Kaper. “Op de steen stond namelijk de eerste, langere tweetalige tekst.” Die tekst – een dankbetuiging van priesters, gericht aan de Egyptische koning Ptolemaeus V Epiphanes – staat drie keer op de steen van Rosetta genoteerd. Eén keer in het Grieks en twee keer in het Egyptisch, waarbij de ene keer het hiërogliefenschrift en de andere keer het van de hiërogliefen afgeleide demotisch schrift is gebruikt.

Lastige taak

Maar zelfs met de Steen van Rosetta in handen bleek het nog een hele toer te zijn om het hiërogliefenschrift te ontcijferen. Dat het uit zoveel verschillende tekens is opgebouwd, hielp daarbij natuurlijk niet mee. Maar waar onderzoekers vooral mee worstelden, is dat ze niet goed wisten of de tekentjes nu woorden, klanken of zelfs een soort rebussen moesten voorstellen.

Kraken van het hiërogliefenschrift

Het was uiteindelijk Champollion die – zo’n 23 jaar na de ontdekking van de Steen van Rosetta – aan de hand van deze steen het hiërogliefenschrift kon kraken. En wel door de koningsnamen die in het Grieks op de steen stonden, te vergelijken met de koningsnamen die in het hiërogliefenschrift genoteerd waren. Het opsporen van die koningsnamen in het hiërogliefenschrift was – ondanks dat Champollion dat schrift op dat moment nog niet lezen kon – vrij eenvoudig, omdat reeds vermoed werd dat de oude Egyptenaren koningsnamen in het hiërogliefenschrift van een cartouche (oftewel een ovale omcirkeling) voorzagen. Een vergelijking van de omcirkelde hiërogliefen en de Griekse koningsnamen stelde Champollion dan ook in staat om in ieder geval de omcirkelde hiërogliefen te vertalen. En dat hielp weer bij het ontcijferen van andere woorden waarin dezelfde hiërogliefen terugkwamen. “Zonder die Steen van Rosetta waren we er uiteindelijk ook wel uitgekomen,” meent Kaper. “Maar dan had het wel wat langer geduurd.”

Klanken en plaatjes

In eerste instantie toonde Champollion aan dat de Egyptische tekens in de cartouches klanken vertegenwoordigen. Het hiërogliefenschrift bleek daarbij alleen medeklinkers te kennen; de klinkers moest de lezer er zelf bij bedenken. Maar vervolgonderzoek wees uit dat het hiërogliefenschrift niet alleen klanktekens kent; er zijn ook tekens die voor een combinatie van klanken staan. En er zijn tekens die niet voor een klank staan, maar eerder als een rebus gelezen moeten worden. Een mooi voorbeeld daarvan is het woord ‘zon’ dat door de oude Egyptenaren eenvoudigweg werd weergegeven door een zonnetje te tekenen. “Maar soms bestaan Egyptische woorden ook zowel uit klanktekens als symbolen,” vertelt Kaper. “In dat geval worden in hiërogliefen eerst de klanken weergegeven en volgt daarna een plaatje. Dat plaatje onthult hoe je de klinkers in het daarvoor geschreven woord moet invullen.”

Geen woordenboek

Om het allemaal nog ingewikkelder te maken, kan het hiërogliefenschrift bovendien zowel van links naar rechts als van rechts naar links worden gelezen. En daarnaast sprongen de oude Egyptenaren er ook nog eens heel flexibel mee om. “Je kunt met het hiërogliefenschrift spelen,” aldus Kaper. “Zo was het heel gewoon voor de oude Egyptenaren om het schrift aan te passen aan de omstandigheden. Als een man het woordje ‘ik’ moest schrijven, tekende hij bijvoorbeeld een plaatje van een man, maar als de ‘ik’ naar een vrouw verwees, kon er ook een plaatje van een vrouw staan.” En wanneer de oude Egyptenaren op een grafmonument wat ruimte tekort kwamen voor hun schrijfsels, lieten ze gewoon wat tekens weg. En hadden ze nog wat ruimte over, voegden ze juist wat tekens toe. In beide gevallen was het dan nog steeds prima leesbaar. “Het oude Egypte had geen groen boekje,” grapt Kaper. “De spelling van woorden lag ongeveer vast, maar je kon verder wel wat variëren.”

Bijna 100 procent

Het maakte het ontcijferen van het schrift er vanzelfsprekend niet gemakkelijker op. Maar anno 2022 zijn we – dankzij Champollion en opvolgers – toch al een heel eind gekomen. “Ik denk dat we nu zo’n 95 procent van het hiërogliefenschrift begrijpen.” Dat er toch nog een klein deel in nevelen gehuld blijft, heeft verschillende redenen. “Allereerst blijft het toch een dode taal,” stelt Kaper. “En dat brengt onzekerheid met zich mee. Vooral woorden die niet zo veel voorkomen, zijn lastig te vertalen. We kunnen de hiërogliefen over het algemeen goed lezen, maar het probleem blijft dat we voor de opgave staan om een enorme woordenschat stukje bij beetje terug te halen.” Daarnaast blijft het gissen naar de uitspraak van de woorden. “Omdat we de oud-Egyptische taal niet meer spreken en het hiërogliefenschrift alleen medeklinkers kent, weten we niet hoe de woorden werden uitgesproken. Wij kunnen de hiërogliefen wel omzetten naar het alfabet, maar we hebben dan eigenlijk een skelet van een woord dat enkel uit medeklinkers bestaat.” Hoe de oude Egyptenaren dat verder precies invulden, blijft onduidelijk.

De Steen van Rosetta van Egypte naar Engeland en terug?

Tijdens de expeditie van Napoleon naar Egypte werd de Steen van Rosetta op 15 juli 1799 door een Franse officier ontdekt. Deze werd toen aan de Franse generaal Jacques-François Menou overhandigd. Na de Overgave van Alexandrië door de Fransen in 1801 kwam de steen in Britse handen. De steen van Rosetta kan worden bezichtigd in het British Museum in Londen, waar hij al sinds 1802 wordt bewaard. In Figeac, de geboorteplaats van de Franse taalkundige Jean-François Champollion, bevindt zich een kopie van de Steen van Rosetta evenals in het fort waar de steen in 1799 is gevonden. In Nederland was een kopie te vinden in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden en in het Allard Pierson Museum in Amsterdam. Helaas ligt de replica in het depot van het Leidse museum.

De Steen van Rosetta moet terug naar Egypte, het land van herkomst, zegt de bekende Egyptische archeoloog Zahi Hawass. Het wereldberoemde object is van grote waarde: door de vondst van deze granieten steen kon het hiërogliefenschrift worden ontcijferd. De Steen van Rosetta is een van de toeristische trekpleisters in het British Museum in Londen. De 75-jarige Hawass zegt in de krant The National actie te gaan voeren om de steen terug te krijgen in Egypte. Hij is een petitie gestart die door verschillende Egyptische intellectuelen is ondertekend.

Volgens Hawass is het hoog tijd dat roofkunst wordt teruggeven aan het land van herkomst. “De Steen van Rosetta is het icoon van de Egyptische identiteit. Het British Museum heeft niet het recht om dit artefact aan het publiek te tonen”, zegt hij in de krant. Ook wil hij andere roofkunst terughalen, zoals het beeld van koningin Nefertiti, een van de grote schatten van het Neues Museum in Berlijn.

Hawass is een wereldwijd bekende archeoloog en egyptoloog. Hij heeft onder meer de Amerikaanse president Obama en koningin Beatrix rondgeleid langs piramides. Hij was verantwoordelijk voor verschillende opgravingen en deed onderzoek naar de mummie van koning Toetanchamon. Ook was hij korte tijd de Egyptische minister van Oudheden. Hawass probeert de Steen van Rosetta al jaren tevergeefs terug te krijgen. Sinds 2003 heeft hij meerdere verzoeken ingediend bij het British Museum. Dat is een van de grootste musea ter wereld. Het heeft veel roofkunst uit voormalige koloniën in bezit.

Gebruikte bron: Scientias

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Thematisch • Duitsland • Egypte • Frankrijk • Monaco

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(9 stemmen, gemiddeld: 5,00 uit 5)

Laden...