Doggerland: Verdwenen wereld in de Noordzee

27 oktober 2021, 7:00 uur - Randy Koo

In de tentoonstelling Doggerland maak je een ongekende tijdreis van een miljoen jaar. Het is een reis voor jong en oud naar een verdwenen prehistorische wereld in de Noordzee: Doggerland. Je komt meer te weten over de prehistorische bewoners van dit bijzondere land, en hoe ze zich staande hielden in een omgeving en een klimaat dat steeds veranderde. Klimaatverandering, een actueel onderwerp, dat te zien is tot en met 31 oktober 2021 in Leiden.

Post Views: 2.454

Droge Noordzeebodem

Het verhaal begint in de periode van de ijstijden, toen de bodem van de Noordzee meestal droog stond. In een uitgestrekt en vruchtbaar landschap leefden mammoeten, wolharige neushoorns, reuzenherten, Neanderthalers en de eerste moderne mensen. Uiteindelijk werd zo’n achtduizend jaar geleden die prehistorische wereld overspoeld door het stijgende zeewater.

Tweehonderd Doggerlandvondsten

Tegenwoordig zijn nog altijd sporen en voorwerpen uit Doggerland te vinden op de bodem en stranden van de Noordzee, bijvoorbeeld langs het strand van De Zandmotor bij Kijkduin. Meer dan tweehonderd van de mooiste en interessantste Doggerlandvondsten zijn samen te zien deze tentoonstelling. Verzamelaars, liefhebbers en onderzoekers troffen ze aan langs de branding, in vissersnetten en bij onderwateropgravingen.

Jaar in, jaar uit struinen verzamelaars, liefhebbers en onderzoekers door weer en wind de Noordzeestranden af. Ze zijn op zoek naar de sporen van Doggerland, de grootste archeologische vindplaats van Europa. Langs de branding zijn elke dag prehistorische werktuigen van vuursteen, gewei en bot en fossielen te vinden. Je maakt ook kans op het spotten van versteende hyenakeutels en mammoetkiezen. Doggerland-vondsten tref je vooral op de stranden die zijn opgespoten met zand van de Noordzeebodem, zoals De Zandmotor.

Jersey (2010): Wooly Mammoth (Mammuthus primigenius).

Fossielen van dieren

Je ziet prehistorische werktuigen van vuursteen, gewei en bot, waaronder imposante vuistbijlen – de Zwitserse zakmessen van Neanderthalers. Vergeet ook niet stil te staan bij de fossielen van de prehistorische dieren die er leefden, zoals botten en kiezen van mammoeten, maar ook versteende keutels van hyena’s.

Neanderthalers en Krijn

In 2001 bracht de schelpenzuiger Eemshoorn in Yerseke een lading schelpen aan land die voor de kust van Zeeland was opgevist. De schelpen hadden als eindbe-stemming te worden vermalen tot kattengrit. Amateurpaleontologen wisten dat er tussen de schelpen soms fossielen en artefacten zaten. Deze partij werd ook onderzocht. Een 9,5 centimeter lang botfragment kwam terecht bij onderzoeker Luc Anthonis en conservator Mark Bosselaers. Hieronder het bot gefotografeerd in het Rijksmuseum van Oudheden, tentoonstelling ‘Doggerland’.

Botfragment Neanderthaler. Foto: Otter (Wikipedia).

Daarna werd het botje voor analyse verstuurd naar het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen.

België (1996): Kaft van de uitgifte Insecten t.b.v. 150e verjaardag van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen.

Voor de zekerheid werd het botfragment ook geanalyseerd door het Max Planck Instituut in Leipzig.

Duitsland (1998): 50 Jahre Max-Planck-Gesellschaft.

De onderzoekers konden bevestigen wat al werd vermoed: het botfragment was de wenkbrauwboog van een jonge Neanderthaler. Het is de eerste vondst van deze mensachtige in Nederland en zo’n 50.000 jaar oud. In 2009 werd de vondst gepresenteerd in het Leidse Rijksmuseum van Oudheden. Hij leefde in Doggerland. Onderzoek van stabiele isotopen – variaties van de atomen stikstof en koolstof – laat zien dat hij voornamelijk vlees at. Opvallend is de kleine holte achter zijn kenmerkende forse wenkbrauwboog. Die bleek te zijn ontstaan door een onderhuidse, onschuldige tumor. Iets dergelijks was nooit eerder vastgesteld bij Neanderthalers.

De onderzoekers gaven de jonge Neanderthaler de bijnaam Krijn. Om hem een wetenschappelijk verantwoord gezicht te geven, werden de paleo-antropologisch kunstenaars Kennis & Kennis Reconstructions ingeschakeld. Ze gebruikten voor deze opdracht de onderzochte kenmerken van het Noordzeefossiel, digitale matches met vergelijkbare Neanderthalerschedels en de meeste actuele kennis over Neanderthalers en hun uiterlijk, zoals oog-, haar- en huidskleur. De gebroeders Kennis maakten al vele andere reconstructies van Neanderthalers en andere prehistorische mensen, waaronder de gletsjermummie Ötzi.

Botfragment (links), Krijn (midden), schedel van La-Chapelle-aux-Saints 1 (rechts) in vitrine van de tentoonstelling ‘Doggerland’. Foto: R. Koo

Op de foto ‘schedel'(rechts) is te zien hoe het fragment van Krijn past in de schedel van La-Chapelle-aux-Saints 1. De vondst dateert uit 1908 en werd door A. en J. Bouyssonie en L. Bardon gedaan. Het is een typisch voorbeeld van de ‘klassieke’ West-Europese Neanderthaler. Het betreft een wat oudere man, van minstens 40 jaar, wat destijds een vergevorderde leeftijd moet zijn geweest. De skeletresten zijn naar schatting zo’n 60.000 jaar oud. Hoe konden de kunstenaars Kennis weten hoe het gebit eruit zag? Er werd een bijpassende set tanden gezocht van een jonge Neanderthaler uit Krapina (Kroatië).

Kroatië (2012): Museum of the Krapina Neanderthal Man.

De tentoonstelling vertelt het verhaal van bijna een miljoen jaar menselijke bewoning, landschaps- en klimaatverandering in het uitgestrekte en rijke prehistorische gebied voor de Nederlandse kust. Krijn en de andere vondsten laten zien dat nader onderzoek en bescherming van de Noordzeebodem van groot wetenschappelijk belang zijn voor de Nederlandse en internationale archeologie en paleontologie.

De relatie met COVID-19

Mensen met een bepaald stuk Neanderthaler-dna in hun genoom hebben een kleinere kans om op de IC terecht te komen als ze COVID-19 hebben. Het gaat om een stuk dna op chromosoom drie waarop drie genen liggen die te maken hebben met afweer tegen rna-virussen (zoals het coronavirus). Het verlaagt de kans op IC-opname tussen 22 en 44 procent. Buiten Afrika komt de dna-variant voor bij ongeveer een derde van de bevolking, in Europa vaker dan in Oost-Azië. Dit is het resultaat van diverse onderzoeken van de genetici Hugo Zeberg en Svante Pääbo.