Stap in de wereld van de Bosatlas in Dordrecht

22 oktober 2021, 12:27 uur - Randy Koo

Generaties Nederlandse kinderen zijn opgegroeid met de Bosatlas. De naamsbekendheid van de Bosatlas is enorm en reikt tot ver buiten de muren van de school. Maar wie was Pieter Roelf Bos en wat bewoog hem tot het in kaart brengen van de wereld? Hoe werden kaarten gemaakt en welk verhaal vertellen zij? En hoe kan het dat dit lesboek zich al bijna 150 jaar weet te handhaven? Tot en met 31 oktober 2021 te zien in Dordrecht.

Post Views: 2.185

1877: De wereld ontdekken

Het is tijd van de laatste ontdekkingsreizen. Het jonge vak aardrijkskunde richt zich vooral op kennis over landen en volken. De Groningse aardrijkskundeleraar Pieter Roelf Bos (1847 – 1902) introduceert het fenomeen van de ‘leer scheinende Karten’. Ofwel: de kunst van het weglaten. Deze aanpak is een uniek en revolutionair inzicht dat voor de redactie van de Bosatlas tot op de dag van vandaag een belangrijke leidraad is bij het ontwikkelen van kaarten en atlassen.

Duitsland (2019): 250 jaar Alexander von Humboldt (1769 – 1859).

Voor in de eerste editie van de ‘Schoolatlas der geheele aarde‘ (1877) neemt Bos een citaat op van de van Duitse geleerde en ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt: ‘Nur leer scheinende Karten prägen sich dem Gedächtnisse ein – Alleen kaarten die leeg lijken, prenten zich in het geheugen. Bos vindt dat je in een kaart alleen die dingen moet opnemen die kinderen moeten leren en onthouden. Al het andere kan achterwege blijven.

Facsimile: Omslag eerste Bosatlas (1877).

De Dam Holwerd-Ameland in de Bosatlas van de 1e editie (1877) als eerste zegel. De dijk naar Ameland vormt de start van een mislukt plan voor inpoldering van de Waddenzee. Het IJsselmeer heet nog Zuiderzee met de eilanden Wieringen, Urk, Schokland en Marken. (Bron: Wikipedia en tab van de eerste zegel.)

Bos is ook bekend als auteur van de eerste reeks aardrijkskundige wandplaten in ons land: Nederland in woord en beeld. Voorbeelden van schoolplaten: stads- en dorpsgezichten, grote infrastructurele werken (oa. haven van IJmuiden, Centraal Station Amsterdam).

Nederland (2012); Prestigeboekje PR40 Nederland in de Bosatlas.

1968: De wereld in thema’s

Een tijd van vernieuwing en engagement. de aandacht in het aardrijkskunde-

onderwijs verschuift van kennis naar vaardigheden. In de atlas zien we dat terug in een grote toename van thematische kaarten, rond vraagstukken als dekolonisatie, milieuverontreiniging, migratie en globalisering. Links: Energie. Rechts: Ruimtelijke ordening.

2019: De wereld digitaal

De leerling gaat op onderzoek. Hij vergelijkt en analyseert gebieden en geografische thema’s. De volledig gedigitaliseerde Bosatlas biedt daarbij nieuwe mogelijkheden. Kaarten van verschillende pagina’s kunnen naast elkaar worden geplaatst en laag voor laag worden geanalyseerd.

Nederland (2012); Nederland in de Bosatlas.

Het ontwerp van het postzegelvel Nederland in de Bosatlas is van de hand van Sonja Haller en Pascal Brun, de naamgevers van ontwerpstudio Haller Brun uit Amsterdam. ‘De bedoeling was’, aldus Sonja Haller, ‘om op één postzegelvel te laten zien hoe het Nederlandse landschap en de geschiedenis van de Bosatlas zich in de loop der tijd hebben ontwikkeld. Hoe? Dat mochten we zelf bepalen, zolang binnen onze interpretatie de sterke grafische taal van de Bosatlas herkenbaar zou blijven.’

De oriëntatie op het ontwerp begon voor beide ontwerpers met een briefing door PostNL en een bezoek in Groningen aan Noordhoff Uitgevers om kennis te maken met de vele edities en uitvoeringen van de Bosatlassen. ‘We zijn beiden in Zwitserland opgegroeid’, vertelt Pascal Brun, ‘waardoor voor ons de Bosatlas pas is gaan leven bij deze opdracht. Spannend dus. Het was een ontdekkingsreis waarvan we veel nieuws hebben geleerd. Bijvoorbeeld over de plannen in de negentiende eeuw om de Waddenzee in te polderen. Mislukt inderdaad, maar de eerste dijk was alvast in de eerste editie ingetekend.’

De geografische invalshoek leidde, aldus Pascal, tot een weliswaar mooi maar ook beperkt beeld. ‘In overleg met Noordhoff Uitgevers hebben we daarom een aantal thema’s laten terugkeren die voor Nederland belangrijk zijn. Energie bijvoorbeeld, of inpoldering. Die onderwerpen zijn door middel van teksten op de velrand in relatie gebracht met de afgebeelde kaarten. Energie bijvoorbeeld in het noorden, vanwege de gaswinning in Groningen. Inpoldering weer ter hoogte van de IJsselmeerpolders. We hebben waar mogelijk er een chronologische volgorde in aangebracht: links op het vel worden de atlassen van boven naar onder bijvoorbeeld steeds nieuwer. Doordat de atlassen als collage gefotografeerd zijn, komen ze los van het tweedimensionale vel en krijgen ze er een dimensie bij. Het zijn tenslotte echt fysieke boeken die ook als zodanig herkenbaar zijn.’

Typografie omslagen Bosatlas

Omslag van de 36e (1939) tot en met de 45e druk (1967). Voor het ontwerpen van de band (omslag) werd bij Joh. Enschede in Haarlem grafisch ontwerper Jan van Krimpen aangetrokken. Bij de 38e druk veranderde de grijze omslag in de bekende bruine kleur, waardoor de klassieke letters van Van Krimpen ook goed uitkomen. De krullen aan de letter ‘R’ van ‘aarde’ doen denken aan de cijferpostzegels uit de jaren veertig en vijftig.

Nederland (1946 – 1957): Cijfer.

Omslag van de 46e (1968) tot en met de 48e druk (1976). Vanaf de 46e druk wordt de Bosatlas ‘de grote bosatlas‘ genoemd, omdat vanaf 1931 ook een ‘Kleine Schoolatlas der geheele aarde’ bestaat. Het ontwerp van de omslag wordt door Wim Crouwel verzorgd.

Zijn ontwerp voor de cijferpostzegels volgde dat van Van Krimpen op, zoals ook bij de Bosatlas.

Nederland (1976 – 2001): Cijferserie (Crouwel zegels)

Biografie van de Bosatlas

De Biografie van de Bosatlas is het verhaal van 125 jaar wereldgeschiedenis, 125 jaar geschiedenis van de cartografie en 125 jaar geschiedenis van het Nederlandse onderwijs. Het is de eerste serieuze monografie die aan onze nationale atlas is gewijd, en tegelijkertijd een kijk-, lees- en bladerboek vol kaarten en anekdotes. De auteurs zijn Ferjan Ormeling, als hoogleraar Kartografie verbonden aan de Universiteit Utrecht, en Rob van der Vaart, hoogleraar Sociale Geografie aan diezelfde universiteit.