Typisch Nederlands – grachtenpanden: uitgiftedatum 22 maart 2021

Op de Amsterdamse grachtenpanden-postzegels staan vijf kleurrijke panden (groot en klein) tegen elkaar aan. Op het bovenste deel van de velrand is een zesde pand als extra toegevoegd. Aan de grachten staan van links naar rechts de volgende panden:

1) Oude Turfmarkt 147 (bouwjaar 1643)

Foto: A. Bakker, CC BY 3.0 <https://creativecommons.org/licenses/by/3.0>, via Wikimedia Commons

Architect Philips Vingboons. Trapgevel in neo-renaissancestijl uit 1882 – 1884 (architect Adolf van Gendt). Achter de voorgevel is het 17e-eeuwse grachtenhuis, waaronder de achtergevel, grotendeels intact gebleven.

2) Brouwersgracht 240 (7e eeuw)

Foto: Telemachos Ravensbergen

Het Pakhuis D’EZEL behoort tot een groep van drie verschillende pakhuizen met tuitgevels. Daarbij vallen als details de muurankers op iedere etage op. Het middelste pakhuis heet Pruisschenbosch en dateert uit de 18e eeuw. De andere twee dateren uit de 17e eeuw.

3) Herengracht 271 (vóór 1650)

Foto: Telemachos Ravensbergen

Oorspronkelijk is het een winkelhuisje geweest met een puntgeveltje tegen een hoge kap. Omstreeks 1850 verbouwd tot een pothuisje met twee verdiepingen. Het pand bezit een rechte kroonlijst, een groot houten dakvenster met daarboven een hijsbalk in het fronton. Opvallend is de lantaarn als het kleine detail naast de voordeur.

4) Herengracht 84

Foto: Telemachos Ravensbergen

Woonhuis in Hollandse renaissancestijl met trapgevel van bak- en bergsteen met banden, hoek- en boogblokken. Twee leeuwenmaskers als hoekstenen van het fries. Er staan kopjes op de sluitstenen van de ontlastingsbogen boven de ramen.

5) Leidsegracht 82 (18e eeuw)

Foto: Telemachos Ravensbergen

Pak- en werkhuis met een goed bewaarde puntgevel met daarin een stenen deuromlijsting en oude twee- en drielichten met kleine roedeverdeling. In werkelijkheid heeft dit gebouw een donkere gevel. Ontwerper Van Praet heeft het oranjekleurig opgevrolijkt, anders zou het totaalbeeld te somber zijn geworden.

Illustratie bovenvelrand Typisch Nederlands – grachtenpanden

Op het bovenste deel van de velrand staan dezelfde vijf grachtenpanden, maar in een andere volgorde (4, 1, 2, 5 & 3).

6) Herengracht 269 (bouwjaar 1656). Het op een na laatste pand is toegevoegd.

Foto: Telemachos Ravensbergen

Het koopmanshuis ‘De Vijf Ruyten’ bezit een trapgevel. Over de eerste en tweede verdieping bevinden zich vier bakstenen pilasters, twee aan twee gekoppeld door een smalle lijst. In de stoet is een onderingang. Jaren later is een versteende onderpui aangebracht.
Het derde pand rechts heeft een rode markies als zonwering met daaronder een stoel en tafel in gestileerde uitvoering.

Nog een ander deel van de Prinsengracht staat met een stenen boogbrug en boom op de voorgrond op het vel MooiNL-Amsterdam. De grachtenhuizen zijn hoog, smal en diep. Reden? De breedte van de gevel bepaalde de hoogte van de belasting. In de 17e eeuw waren de kavels 18 Amsterdamse voet breed (ca. 50 m). Al spoedig daarna variaties van 20, 22, 24 of 26 voetbreed. Vanwege het gevaar van overstromingen zit de voordeur soms op de bel-etage. Het pand is via een bordes toegankelijk.

Vermeldenswaardige details

• Bij de uiteindelijke keuze van de panden heeft de ontwerper verschillende panden te laten zien met verschillende bestemmingen, verschillende soorten gevels en uit verschillende periodes. Namelijk van een klassiek pakhuis tot een pronkerig herenhuis en een klein winkelpandje.
• Links en rechts is in de achtergrond het silhouet zichtbaar van de gevels aan de gracht erachter. Erboven zijn de beroemde Hollandse luchten te zien met een aantal voorbijdrijvende wolken. De sterk horizontaal uitgevoerde wolkenpartijen accentueert niet alleen de verticaliteit van de hoge grachtenpanden, maar geeft tegelijkertijd ook meer diepte.
• Diepte zit o.a. in het in het doorkijkje naast de gevelrij erachter in de lucht. Door lichte en donkere kleuren naast elkaar te zetten is dieptesuggestie als toevoeging in de gevels aanwezig o.a. in de kroonlijsten op sommige verdiepingen.
• Tussen de drie aan drie gegroepeerde panden is een typisch Amsterdamse boogbrug met leuning over een gracht geplaatst. Onder de brug is een blauw streepje toegevoegd om het water van de gracht erachter met nadruk onder de aandacht van de kijker te brengen. Op foto’s van de grachtenpanden is feitelijk nooit het grachtenwater te zien. Reden? Het staat te laag.
• Op de achtergrond van de zes grachtenpanden loopt het silhouet van de gevelrij door, zelfs links en rechts van beide groepjes grachtenpanden.
• De weergave van de grachtenpanden verbeeldt een lome zomerdag tussen 2 en 4 uur.

Een detail van het vel MooiNL-Amsterdam (nvph 2347) toont een deel van de Prinsengracht met een groot aantal hoge grachtpanden. Er voor staan auto’s geparkeerd en liggen woonboten in de gracht. Deze fotografische afbeelding vormt een groot contrast met de postzegelafbeelding. Een alledaagse, dynamisch levendige stadssfeer tegenover een geïdealiseerd geordende rust, boven de werkelijkheid uitstijgende afbeelding van een Amsterdamse gracht met grachtenhuizen.
Toch is er een overeenkomst tussen de ‘postzegel-grachtenpanden’ en deze fotografische panden te bespeuren. Op beide afbeeldingen zijn geen details en tierelantijnen als mensen, auto’s en lantarenpalen te ontdekken. Van Praet: “Als je die allemaal toont, dan ga je priegelen. Dan loopt het allemaal dicht. Toch blijven details belangrijk, daaraan heb ik de meeste tijd besteed. Je moet zaken weglaten of vereenvoudigen. Illustreren is feitelijk abstraheren.”

Romantische illustratie als ideaalbeeld

Op de postzegel staan vijf panden, op de bovenste afbeelding staan er zes in andere volgorde en met één pand extra. Dat heeft alles met het formaat te maken. Reden? Van Praet: “ De grotere illustratie vraagt om een andere balans, om een andere compositie dan op de postzegels. Ik heb lang met de panden geschoven tot ik met de volgorde tevreden was.
Op de grote illustratie is de extra ruimte benut om aandacht aan de sfeer op de grachten te besteden:

[a] een doorkijkje onder de brug naar de gracht erachter
[b] het rode zonnescherm en het terrasje verwijst naar de gezelligheid op straat.

Amsterdamse grachtengordel

De Amsterdamse grachtengordel is vanaf begin 17e eeuw gefaseerd aangelegd door het graven van de Prinsengracht, Keizersgracht en Herengracht. Ongeveer vanaf 1660 trok Amsterdam de grachten door naar de Amstel. De overheid zorgde voor solide kaden en bouwde elegante stenen boogbruggen ‘tot cieraet van de stad’. Rond 1680 kwam tot slot de uitleg tot de Oostelijke Eilanden tot stand. Aldus kreeg de kaart van de stad de typerende halve maanvorm.

Gerrit Berckheyde, Public domain, via Wikimedia Commons

Schilder Gerrit Berckheyde (1638 – 1698) maakte in 1671/72 het schilderij ‘De bocht van de Herengracht’. De bocht, de knikvorm van de gracht, is zichtbaar aanwezig. Tussen de nog onvoltooide huizen valt zonlicht, dat reflecteert in het water.
De kavels Herengracht 452, 454, 460, 464, 503 en 505 zijn onbebouwd. Bomen ontbreken nog op het schilderij. Misschien met opzet niet geschilderd.

• In deze bocht woonden destijds de voornaamste en rijkste kooplieden van de stad in chique, vaak dubbele koopmanswoningen of herenhuizen. De percelen zijn hier relatief diep, omdat de grachten wat verder uit elkaar liggen. Het laatste huis aan de zuidzijde van de gracht staat nog in de steigers.
• Het ‘Huis aan de Bocht’, Herenstraat 475, wordt er als het mooiste pand beschouwd. In deze Gouden Bocht zijn veel kantoren van banken en levensverzekeringen gevestigd.
• Kooplieden en patriciërs bouwden tijdens de grote economische bloei in de eerste helft van de 17e eeuw imposante huizen met kelder en pakzolder voor handelswaar (met hijsinstallaties aan een uitstekende balk). Deze statige huizen (ietsje voorovergebogen naar de straatzijde om de hijsinstallatie), die meestal smal, diep en hoog zijn, bezitten een classistische gevel, bordessen, marmeren gangen, gestuukte plafonds, beschilderd behang, barokke tuinen met beelden en tuinhuizen. Stallen, pak- en koetshuizen bevinden zich in de erachter liggende Keizersgracht of Regulierdwarsstraat.

Bij de aanleg waren er allerlei voorschriften om de bouw van ‘schoone woningen voor den rentenieren en andere vermogende luyden’ te bevorderen. Het traditionele grachtenpand uit de 17e eeuw was niet al te breed. De vertrekken lagen achter elkaar. Aan de gracht lag het voorhuis met er naast een zijkamer. Vervolgens kwam de binnenkamer, die aan de achterkant op een binnenplaats uitkeek. De gang langs de binnenkamer kwam uit in de achterkamer (de sael) met zicht op de tuin.

De buiten de perforatierand beelddoorlopende panoramische foto van de Amsterdamse grachtengordel (de Gouden Bocht???, zie schilderij Berckheyde) geeft zicht op de Herengracht vanaf de Leidestraat. De foto geeft een beeld van het dagelijkse leven aan weerskanten van de gracht met mensen, geparkeerde auto’s, bomen en grachtenhuizen.

In de tweede helft van de 18e eeuw zijn veel grachtenpanden verhoogd en van eigentijdse gevels voorzien. Aan het eind van de 19e eeuw werden voordeuren vaak verplaatst van de bel-etage naar de begane grond. De meeste grachtenpanden zijn in de loop van de tijd diverse malen verbouwd, waardoor veel verschillende architectuurstijlen, geveltypen en roedeverdelingen van de ramen naast elkaar voorkomen. De Amsterdamse grachtengordel is in 2010 tot Unesco-werelderfgoed benoemd.

Dat de aanvankelijk veronderstelde postzegel met ingezwenkte halsgevel ook aan de Amsterdamse grachtengordel zou staan, bleek na raadpleging van mijn archief onjuist te zijn. De topgevel Begijnhof 27 (nvph 1680) staat meest prominent op de postzegel naast Begijnhof 26. Een bijzonderheid is ook dat deze woning ten voeten uit op de zomerzegel 1975 (nvph 1069) staat. Beide huizen, nummers 26 en 27 gekoppeld door één stoep, zijn gebouwd in de tweede helft van de 18e eeuw.

Op de Legioen-postzegel (nvph 402) staan op de achtergrond wellicht om de hoogte Amsterdamse grachtenhuizen, die door G. Holstege in Handboek Nederlandse Postwaarden als oud-Hollandse topgevels omschreven worden.

Huizen met punt- & trapgevels en klokvormige gevels op de Decemberzegel 2018 (nvph 3700). De huisjes komen enigszins overeen met de kleine grachtenpanden, die oorspronkelijk de functie van winkelhuisjes vervulden (zie postzegel 3).

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Thematisch • Nederland • Nederland

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(4 stemmen, gemiddeld: 4,50 uit 5)

Laden...