Voorgeschiedenis

Het politieke klimaat was na de bezetting complex. De Nederlandse Politie bleef aan maar moest naar de pijpen dansen van de Duitse politiechef in Den Haag, Hanns Albin Rauter. Doel van de Duitsers was: het handhaven van orde en rust, terugdringen van de werkloosheid en het op gang houden van de economie. Tegelijkertijd gaven ze de NSB veel vrijheden. Knokploegen van de NSB trokken in de weekenden geregeld door de Joodse buurt en sloegen er flink op los. Joodse inwoners organiseerden ook met Joodse knokploegen. Op 11 februari 1941 werd de NSB’er Hendrik Koot door een Joodse knokploeg zwaar mishandeld. Daarna werd de Jodenbuurt met prikkeldraad afgesloten. Twee dagen later werd een patrouille van de Ordnungspolizei aangevallen en de chef werd met bijtend gas bespoten. Nu was het tijd voor harde maatregelen. Vanuit Berlijn kwam het bevel 400 Joodse mannen tussen de 20 en 35 jaar op te pakken. Zij zouden met hun leven boeten voor de begane misdaden.

 

 

 

 

 

De razzia’s van 22 en 23 februari 1941 in Amsterdam werden 389 Joodse mannen opgepakt en samengedreven op het Jonas Daniël Meijerplein, bij de Portugese synagoge. Ze werden via Schoorl en Buchenwald naar Mauthausen gedeporteerd. In feite vormden deze razzia de directe aanleiding voor de Februaristaking. Wally de Lang reconstrueert de geschiedenis van die razzia en traceert de achtergrond van al deze mannen. Over de meesten was niets bekend toen De Lang aan dit onderzoek begon, er bestond zelfs niet eens een volledige namenlijst. Door grondig speurwerk heeft zij van alle mannen althans iets van hun geschiedenis kunnen achterhalen. Het boek vertelt het verhaal van hun deportatie, van wat er daarna gebeurde en hoe zij aan hun einde zijn gekomen. Ze achterhaalde soms een gezicht, van bijna allemaal is er de laatste handtekening, we weten nu waar en uit wie ze zijn voortgekomen, waar ze hebben gewoond, welke schoolopleiding ze hadden. Zo krijgt elk van hen een naam. Van de bijna 400 opgepakte mannen overleefden slechts twee de oorlog: Max Nebig en Gerrit Blom.

Willy de Lang ontdekte dat 208 mannen werden opgesloten in kasteel Hartheim. Daar werden ze onder code Aktion 14f13 (14 stond voor dood, 13 voor vergassing) onderworpen als proef vergast in het sanatorium van het kasteel. In totaal heeft Aktion 14f13 zo’n 8000 slachtoffers gemaakt.

Typografie van de werktekening voor 50 jaar Februaristaking zegel door ontwerper Jan van Toorn. Het uiteindelijke ontwerp bestaat uit drie hoofdelementen:

1. De foto gemaakt op 22 februari 1941 tijdens de razzia rond het Jonas Daniël Meijerplein. De foto werd gemaakt door een Duitse soldaat, die zijn filmpje liet ontwikkelen bij een Amsterdamse fotograaf. Deze hield er een paar afdrukken achter omdat hij besefte historisch materiaal in handen te hebben. Voor de zegel bleef een uitsnede van de foto over zodanig dat de essentie van de foto overeind bleef door de huizen eraf te snijden.
2. Getekende hand dwars door de foto heen, een hand die recht vooruit gestoken is en ‘halt’ uitdrukt.
3. De grote letter ‘R’ van racisme met de jaartallen 1941/1991 en zwart is.

Een grotere foto is ook gebruikt op de omslag van het boek van Wally de Lang (zie boven) en tijdens de expo in het Stadsarchief van Amsterdam (zie links onderaan).

Vanaf begin februari 1941 overwoog de CPN al om actie te voeren tegen een mogelijke en door haar gevreesde Mussert-regering van de NSB. Op 17 februari 1941, toen een metaalstaking in Amsterdam op haar hoogtepunt was, besprak de partijleiding van de CPN de mogelijkheden om voor de volgende dag op 18 februari een algemene staking uit te roepen. Omdat de Duitse bezetter echter zwichtte voor de eis om de uitzending naar Duitsland van Nederlandse metaalarbeiders te staken, verviel de aanleiding voor de staking.

Nederland (1991): 50 jaar Februaristaking (1941-1991).

Stakingsvoorbereiding

De CPN zag door de razzia van 22 en 23 februari een kans om de staking die op 18 februari niet was doorgegaan, alsnog uit te voeren. De CPN zag voldoende aanleiding ‘om de gehele massa te mobiliseren, daar de gehele massa tegen deze antisemitische actie was’. De CPN greep zodoende niet slechts terug op het idee van een staking die ze al op 17 februari overwogen had maar gebruikte ook ongeveer dezelfde motivering: de dreigende machtsovername van de NSB door middel van de Jodenvervolging moest worden voorkomen. Wellicht zou de Duitse bezetter door een algemene staking in gaan zien dat de Jodenvervolging in Nederland een doodlopende weg was en zeker geen middel om de NSB aan de macht te brengen. Het landelijke partijbestuur en het bestuur van het District Amsterdam besloten vervolgens over te gaan tot een staking op 25 en 26 februari 1941.

Ter voorbereiding op de staking organiseerde de ondergrondse CPN op 24 februari een korte openluchtvergadering van ongeveer 400 Amsterdamse leidinggevende verzetsfunctionarissen op de Noordermarkt in de Jordaan. Stratenmaker Willem Kraan verkondigde hier het besluit tot staken. De merendeels communistische aanwezigen werden ook tot staken aangespoord en stemden in met de plannen. Ze ontvingen pakken met manifesten en moesten proberen de arbeiders in de bedrijven tot staking te bewegen. De bedoeling was dat er twee dagen zou worden gestaakt: dinsdag zo veel mogelijk bij de overheidsbedrijven en woensdag een algemene staking, dus inclusief het bedrijfsleven.

Op de envelop van de FDC staat het gedicht van 25 februari 1941 van Dag van Amsterdam:

“Wat men uit dezen bittren tijd
Aan uur en dag vergeten mag:
Nooit dezen onvolprezen dag,
Toen ’t volk, dreiging en dood ten spijt,
Terwille der gerechtigheid,
Opstond voor ’t volk dat onderlag.”

Stakingen

Op de ochtend van 25 februari 1941 stonden de trams stil in Amsterdam. Tezelfdertijd verspreidden aanhangers van de CPN het manifest ‘Staakt, staakt, staakt!!!‘ onder Amsterdamse bedrijven. De staking breidde zich als een olievlek uit over de stad. Rond het middaguur van de 25e was de algemene staking een feit, eerder dan de organisatoren hadden verwacht en anders dan zij hadden voorzien. Van Amsterdam sloeg de staking over naar Zaandam, Haarlem, Velsen, Hilversum, Bussum, Weesp, Muiden en Utrecht.

Stakingspamflet. Bron: Wikipedia.

Beëindiging

De Duitsers braken de staking met geweld, intimidatie en meedogenloos ingrijpen. Hierbij vielen negen doden en 24 zwaargewonden en talloze stakers werden gevangengenomen. Na twee dagen was de staking ten einde. Dit was een gevolg van de combinatie van enkele factoren: het Duitse ingrijpen, de stakingsparolen van de CPN (de staking mocht slechts twee dagen duren) en de druk van het Amsterdamse gemeentebestuur om het werk te hervatten. De steden die hadden meegedaan aan de staking kregen van de Duitsers hoge boetes opgelegd. Amsterdam moest 15 miljoen gulden betalen, Zaandam een half miljoen en Hilversum 2,5 miljoen.

De dokwerker staat ook op de speciale stempel die Israël heeft uitgegeven in 1991 op de FDC, bij de 50e verjaardag, een postzegel uit met het Anne Frankhuis erop.

Vervolging

Na de staking openden de bezetters de jacht op CPN-leden, vanwege hun deelname aan en het initiëren van de staking. Hierdoor kon een nieuwe staking, die op 6 maart van start zou gaan, niet meer doorgaan. Bij die jacht werd op 5 maart de Joodse communist Leendert Schijveschuurder betrapt op het aanplakken van stakingsoproepen voor de volgende dag. Hij werd meteen de volgende dag gefusilleerd en was de eerste Nederlander die door de Duitsers gefusilleerd werd. Op 13 maart 1941 werden op de Waalsdorpervlakte de drie communistische Februaristakers door een Duits vuurpeloton gefusilleerd. Naast de drie communisten werden ook 15 leden van de Geuzen-verzetsgroep, die kort daarvoor verraden was, gefusilleerd.

De Dokwerker, monument ter nagedachtenis aan de Februaristaking op het Jonas Daniël Meijerplein. Foto: Wikipedia.

Verder werden tweeëntwintig communisten die aan de organisatie van de staking hadden meegewerkt in een proces tot tien jaar Zuchthaus veroordeeld, die in Duitse gevangenissen moest worden uitgezeten. Hoewel ze niet de doodstraf kregen, stierven er twee in de gevangenissen Rheinbach en Dachau.

Nederland (1965): Verzetsmonumenten. De dokwerker staat op de 15 en 40 cent zegel.

Sommige historici schrijven dat na de Februaristaking de Duitsers een jacht op de communisten openden, maar de massale arrestaties van communisten vanaf het voorjaar van 1941 hadden andere achtergronden: de massale arrestaties vonden ook plaats in Groningen en Den Haag, waar geen staking was geweest. Bovendien blijkt dit ook uit de processen-verbaal die na de oorlog zijn opgesteld met betrekking tot de politieagenten die voor en tijdens de oorlog van de respectievelijke regionale inlichtingendiensten deel uitmaakten.

Otto Treumann, die zelf in het verzet gezeten had, werd ontwerper van de serie Verzetsmonumenten. Treumann maakte gebruik van foto’s van Cas Oorthuys. Op elke zegel zijn twee monumenten afgebeeld: een op de voorgrond en een op de achtergrond. De drie zegels vormen een cyclisch geheel, waarbij de beelden als het ware van de voorgrond naar de achtergrond schuiven en terug. De tekst is minimaal: naast de waarde staat slechts 1940-1945. Verder sober kleurgebruik en zwarte rand.

Voorstudie voor herdenkingspostzegels Nederland 1965 Verzet 1940-1945.

Herdenking

De Februaristaking wordt sinds 1946 jaarlijks herdacht bij het beeld van De Dokwerker op het Jonas Daniël Meijerplein (hart Joodse buurt in Amsterdam). Het bronzen beeld, dat een stakende havenarbeider voorstelt, werd in 1952 gemaakt door Mari Andriessen. De Dokwerker staat symbool voor het verzet van ‘de kleine man’ tegen een grote macht. Het verhaal wil dat arbeiders spontaan in verzet kwamen omdat zij het lijden van hun Joodse medeburgers niet aan konden zien.

Koningin Juliana heeft het beeld in december 1952 onthuld, en sindsdien is het beeld de centrale plek van de jaarlijkse herdenking van de Februaristaking op 25 februari. Het monument is ook een aantal keren het begin- of eindpunt geweest van demonstraties tegen racisme. De Dokwerker stond niet altijd op de plek waar hij nu staat. In het begin stond hij met de blik gericht op het Waterlooplein. In 1970 is het beeld verplaatst in de richting van de synagoge wegens werkzaamheden aan de metro en de Stopera.

PostNL heeft voor dit jubileumjaar geen postzegel uitgegeven. Een commerciële firma heeft een velletje met vier zegels van Caribisch Nederland en een speciale envelop met speciaal stempel van Nederland uitgegeven.

Gebruikte bron

Boek: David Barnouw en Ada Lopes Cardozo – Herdenken op klein formaat (1996)

Meer info

Organisatiecomité Februaristaking: https://februaristaking.nl/

NOS, 80 jaar na de Februaristaking, 45 minuten:

https://www.npostart.nl/nos-80-jaar-na-de-februaristaking/25-02-2021/POW_04900760

Documentaire ‘De stakende stad’, 2016, 56 minuten:

https://www.npostart.nl/2doc/22-02-2016/KN_1678989

NPORadio1, Podcast in vijf afleveringen ‘Staakt! Staakt! Staakt!:

https://www.nporadio1.nl/podcasts/staakt-staakt-staakt

Expo ‘Wees Moedig’ in Verzetsmuseum, tot 31 juli 2021:

https://www.verzetsmuseum.org/nl/wees-moedig-drie-amsterdammers-en-de-februaristaking

Expo  ‘De razzia’s van 22 en 23 februari 1941 in Amsterdam’, tot en met 30 mei 2021:

https://www.amsterdam.nl/stadsarchief/nieuws/razzia%27/

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Thematisch • Duitsland • Israël • Tweede wereldoorlog

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(9 stemmen, gemiddeld: 5,00 uit 5)

Laden...