De Sovjet troepen waren op 29 maart 1945 de voormalige Oostenrijkse grens bij Klostermarienberg in Burgenland overgetrokken en hadden een groot deel van Oostenrijk bezet. De bezettingszone van de Sovjet troepen omvatte Burgenland, Neder-Oostenrijk en Opper-Oostenrijk. Het laatste gebied besloeg het land ten noorden van de rivier de Donau, ook wel Mühlviertel genoemd, en ten oosten van de rivier de Enns. De stad Wenen werd, net als Berlijn, in eerste instantie bezet door de Sovjet troepen. Na de Conferentie van Potsdam die plaatsvond van 17 juli tot 2 augustus 1945, werd de stad verdeeld in vier zones waarbij ook de geallieerden een deel voor hun rekening namen. Het hoofdkwartier van de Sovjet bezettingstroepen werd gevestigd in Baden bei Wien, ten zuiden de stad. Men had al snel voorbereidingen getroffen om de postdienst van Oostenrijk te ontdoen van postzegels van het Duitse Rijk die vanaf de ‘Anschluss’ in maart 1938 werden gebruikt. Daartoe werden in beslag genomen vellen Duitse postzegels met een afbeelding van Hitler van een opdruk ‘Österreich’ voorzien.

De eerste twee waarden waren de 5 en 8 Pfennig met als uitgiftedatum zaterdag 2 mei 1945. Deze twee waarden waren uitsluitend bestemd voor poststukken binnen de stadsgrenzen van Wenen, de wijken genummerd 1 tot en met 22. De waarde van 5 Pfennig was bestemd voor de frankering van briefkaarten en 8 Pfennig voor brieven tot 20 gram. De oplage van de 5 Pfennig was 5.447.700 stuks waarvan 1.323.432 stuks werden vernietigd.  In totaal zijn 2.550.868 zegels in omloop gekomen omdat 785.700 zegels werden gebruikt voor een tweede opdruk met verticale lijnen. Deze tweede opdruk wordt besproken in deel 2.

De oplage van de 8 Pfennig bedroeg 7.667.450 stuks waarvan 4.142.656 stuks werden vernietigd zodat 3.524.794 zegels in omloop zijn gekomen. Door de grote oplagen van de oorspronkelijke zegels komen vele kleine kleurverschillen voor. Verder vallen de vele zwarte spatjes en stippen op die afkomstig zijn van vuile drukplaten. Zoals zeer duidelijk te zien is op de paartjes van 5 Pfennig en 8 Pfennig. Dubbele opdrukken en kopstaande opdrukken komen eveneens voor. Het is wel noodzakelijk om postzegels met kopstaande of dubbele opdrukken te laten keuren door een erkende keurmeester.

Door de grote haast waarmee de opdrukken door ‘Druckerei Hohler & Co.’ Ullmannstrasse 3 te Wenen XV, werden aangebracht – de Staatsdrukkerij was ernstig beschadigd vanwege de straatgevechten tussen de Sovjet troepen en de troepen van de nazi’s – kon het drogen van de vellen postzegels wel eens mis gaan, waardoor een afdruk in spiegelbeeld op de gomzijde kon ontstaan. In de Duitse taal wordt dit een ‘Abklatsch’ genoemd.

Voorbeeld van een briefkaart met opgeplakte zegel van 5 Pfennig voor bestemmingen binnen de stad Wenen. Met een afdruk op verzoek van het dagtekeningstempel, wordt ook wel CTO ofwel ‘cancelled to order’ genoemd, van Wenen met de datum 27 juni 1945. Dat was de laatste datum van geldigheid van deze zegel voor de frankering. Het is een door een verzamelaar samengestelde briefkaart en was bestemd voor de collectie en niet om te verzenden.

Stempeling op verzoek gebeurde meestal door de te stempelen postzegels op te plakken op een blanco vel papier of een blanco envelop. Bij afweken zijn vrijwel altijd moeilijk of onherkenbare deelafdrukken van het stempel te zien. Bovenstaand afgebeeld twee maal de serie geplakt op de achterzijde van een ongebruikte Oostenrijkse veldpostkaart uit november 1939. De zegels zijn op verzoek gestempeld met het dagtekeningstempel van Wenen: 1 WIEN 1 IVz met de datum 26 mei 1945. Hetzelfde stempel werd gebruikt voor de twee in dit artikel opgenomen briefkaarten. Dit stempel werd massaal gebruikt op verzoek van verzamelaars. Het stempel werd gebruikt op het hoofdpostkantoor aan de Fleischmarkt nummer 19, een gebouw dat sinds 1816 bestaat en vanaf 1875 volledig was ingericht voor de Oostenrijkse Postdienst.

De opdruk op de twee volgende waarden, die van 6 en 12 Pfennig, werd uitgebreid met een zware zwarte balk over het woord Deutsches Reich. De uitgiftedatum was vrijdag 18 mei 1945. Deze twee waarden waren uitsluitend bestemd voor poststukken te verzenden vanuit en buiten Wenen naar bestemmingen in Neder-Oostenrijk. De waarde van 6 Pfennig was bestemd voor de frankering van briefkaarten en 12 Pfennig voor brieven. De opdruk op de 6 en 12 Pfennig werd aangebracht door ‘Buch- und Kunstdruckerei Steyrermühl’, Gumpendorfer Strasse 40-44 te Wenen VI. De oplage van de 6 Pfennig was 4.210.000 stuks waarvan 2.212.108 stuks werden vernietigd zodat 1.997.892 zegels in omloop zijn gekomen.

Door de haast die de bezetter had om de Duitse postzegels uit de roulatie te nemen komen veel verschoven opdrukken voor. Verder kan men vette en magere opdrukken onderscheiden, zoals te zien is bij de opdrukken van de 12 Pfennig. De oplage van de 12 Pfennig was 3.860.000 stuks waarvan 1.973.113 stuks werden vernietigd zodat 1.886.887 zegels in omloop zijn gekomen.

Voorbeeld van een briefkaart voor bestemmingen in Neder-Oostenrijk met opgeplakte zegel van 6 Pfennig. Met een afdruk van het dagtekeningstempel van Wenen met de datum 27 juni 1945. Dat was de laatste datum van geldigheid voor deze zegel voor de frankering. Het is een door dezelfde verzamelaar samengestelde briefkaart en was bestemd voor de collectie en niet om te verzenden.

Op last van de Sovjet bezetter moest vanaf 4 juni 1945 het portret van Hitler op de postzegels worden afgedekt met stempelinkt met behulp van een door elk postkantoor zelf te vervaardigen of aan te schaffen provisorisch ‘stempel’. Tussen 1 en 3 juni 1945 werden op het postkantoor WIEN 1, het hoofdpostkantoor, proeven genomen met het op deze wijze ‘afdekken’ van het portret van Hitler. De te gebruiken stempelinkt moest zwart zijn, maar tegen de regels in komen ook violette en rode afdrukken voor.

Veelal komt de afdruk voor in de vorm van een blokje, vlek, bol, dikke cirkel of figuur. De meeste stempels zijn vervaardigd van kurk afkomstig van een fles. Meestal werd de afdruk van het provisorische ‘stempel’ pas aangebracht als de postzegel op het poststuk was geplakt. Als voorbeeld een brief bestemd voor een geadresseerde in de stad Wenen, Landesgerichtsstrasse 20. De postzegel is na geplakt te zijn op de envelop voorzien van afdrukken van een vlekkerig kurkstempel. Verzamelaars noemen dit ‘vlekstempels’, in de Duitse taal ‘Klecksstempel’. Daarnaast een afdruk van het dagtekeningstempel 15 WIEN 101 3d. Uit de proefneming was gebleken dat de datum van stempeling niet meer of slecht leesbaar was als deze over het zwartgemaakte deel van de postzegel viel, vandaar dat de afdrukken naast de postzegel moest worden aangebracht. De vroegst bekende datum is 6 juni 1945. Het getal 15 in het stempel van WIEN geeft de wijk Rudolfsheim-Fünfhaus aan en 101 is het nummer van het postkantoor. De datum was 27 juni 1945, de laatste dag van geldigheid van deze postzegel voor de frankering. De postzegels zelf mochten op de brief niet gestempeld worden met het dagtekeningstempel. De brief bevatte zakelijke correspondentie en is niet vervaardigd door een verzamelaar. De envelop is vrij ruw opengemaakt en bewaard gebleven in een archief getuige de indruk van een paperclip onder het woord Firma. De afzender was Hedwig Zarl, papiergroothandel, Sperrgasse 9, Wien XV.

Ook de waarden tussen de 1 Pfennig en 42 Pfennig van de oorspronkelijke Duitse serie werden van een opdruk voorzien doch niet uitgegeven. De waarde van 3 Pfennig kan men echter wel veel tegenkomen maar niet gestempeld. De oplage van de 3 Pfennig, bedoeld voor het drukwerktarief, bedroeg 987.600 zegels, waarvan 838.558 stuks werden vernietigd. De overgebleven 149.042 zegels werden niet naar de postkantoren gezonden maar zijn voor het grootste deel in handen van speculanten gekomen. De postzegel was ongeldig voor de frankering. De laatste dag van geldigheid voor de frankering van de vier postzegels van 5, 6, 8 en 12 Pfennig was 27 juni 1945.

Naast de officiële diagonale opdruk zoals aangegeven door de Russische bezetter werd in een aantal steden en stadjes op eigen initiatief van de plaatselijke Sovjetcommandanten opdrukken aangebracht op Duitse postzegels. Het betroffen plaatsen in Neder-Oostenrijk, Opper-Oostenrijk en Stiermarken met de hoofdstad Graz. Voorbeeld is het stadje Scheibbs. Het commandantenkantoor van de Sovjet troepen in Scheibbs bevond zich in de ‘Gasthof Gruber’. Door een Russische officier werd Martha Ebner aangesteld als voorlopige postmeester van het postkantoor. De postzegels met de boven afgebeelde opdruk werd aangebracht in drie typen Gotische letters door de plaatselijke ‘Druckerei Rudolf & Fritz Radinger’ in handzetsel op de drukpers. De drie typen zijn vooral te herkennen aan de beginletter van het woord ‘Österreich’.

Type I heeft ‘Oe’ in zogenoemde ‘Leipziger Fraktur’ als beginletters in plaats van ‘Ö’ zoals aangebracht op de formele postzegels van 6 Pfennig, 8 Pfennig en 12 Pfennig met opdruk ‘Österreich’. De oplagen waren voor de 6 Pfennig 45.500 stuks, de 8 Pfennig 4.200 stuks en de 12 Pfennig 77.000 stuks.

Type II heeft ‘Ö’ eveneens in zogenoemde ‘Leipziger Fraktur’ maar nu met trema. De oplagen waren voor de 6 Pfennig 6.500 stuks, de 8 Pfennig slechts 600 stuks en de 12 Pfennig 11.000 stuks. Dit type komt het minste voor. Een exemplaar van de 12 Pfennig is hierboven afgebeeld.

Type III de beginletters in Gotisch schrift zoals op de afgebeelde postzegels van 6 Pfennig en 12 Pfennig. De opdruk ‘Oesterreich’ is in zogenoemde Mainzer Gotische letters aangebracht. Dit type komt het meeste voor. De oplagen waren voor de 6 Pfennig 14.300 stuks, de 8 Pfennig slechts 2.300 stuks en de 12 Pfennig 13.300 stuks. Overigens komen de drie verschillende typen in het vel voor zodat samenhangende verticale paren en strips kunnen worden verzameld.

Op woensdag 13 juni 1945 werden vier Duitse postzegels uitgegeven met een opdruk van zowel de landsnaam ‘Österreich’ als met een nieuwe waardeaanduiding in Pfennig. Het waren bijzondere postzegels die eveneens in beslag waren genomen. De opdrukken werden aangebracht door de Staatsdrukkerij in Wenen. Het gebouw was provisorisch hersteld en kon weer worden gebruikt. De verkochte aantallen zijn bekend geworden. Van de 5 Pfennig 397.826 stuks en de 8 Pfennig 395.576 exemplaren.

Veel echt gebruikte poststukken gefrankeerd met de postzegels met opdruk heb ik niet gezien. De meeste stukken zijn samengesteld door en voor postzegelverzamelaars. De hierboven afgebeelde envelop met postzegel van 8 Pfennig en een afdruk van het poststempel van Wenen met de datum 18 juni 1945 is gericht aan Reichsrathsstrasse 7 in Wenen I, een adres dat nog steeds bestaat. Het gebouw werd in 1883 ontworpen door architect Franz Ritter von Neumann in de laathistorische stijl met gebogen arcades bij de monumentale ingang. De envelop is waarschijnlijk op verzoek gestempeld in het hoofdpostkantoor te Wenen. Dat is te zien aan het nummer van het stempel IVz dat ook voorkomt op de twee briefkaarten met postzegels van 5 Pfennig en 6 Pfennig met opdruk ‘Österreich’ en de twee series postzegels op de veldpostkaart.

Het verkochte aantal van de 6 Pfennig bedroeg 332.826 stuks en van de 12 Pfennig 487.826 exemplaren. De zware zwarte balken op drie van deze vier postzegels waren zeker niet geliefd bij verzamelars of verzenders van brieven en kaarten. Daarom bestaan veel meer ongebruikte exemplaren van deze serie dan zegels met een goed leesbare afdruk van een poststempel. De laatste dag van geldigheid voor de frankering van de postzegels was 2 juli 1945. Slechts enkele weken. In deel 2 worden de opdrukken beschreven die vanaf 21 juni 1945 werden uitgegeven en de wapenserie uitgegeven vanaf 3 juli 1945.

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Historisch • Duitsland • Frankrijk • Oostenrijk • Sovjet Unie • Verenigde staten • Tweede wereldoorlog

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(7 stemmen, gemiddeld: 4,71 uit 5)

Laden...