In de middeleeuwen vervulde de hofnar een belangrijke rol aan het koninklijk hof. De Harlekijn en de Pierrot gelden als de belangrijkste voorlopers van de hedendaagse clown. Hij vond zijn uiteindelijke vorm en populariteit in het circus. Joseph Grimaldi (1778-1837) geldt als de eerste moderne clown, alhoewel hij nooit in een circus heeft opgetreden, maar in de traditionele Engelse pantomime. Clowns, augusten, pierrots, narren, paljassen, harlekijnen en hansworsten zijn artiesten die ieder op hun eigen manier een komisch genre beoefenden of beoefenen.
Paul Cézanne schilderde in 1888 ‘Harlekijn en Pierrot’ (Mardi Gras). Het Franse ‘Mardi Gras’, letterlijk vertaald ‘Vette Dinsdag’, is de dag vóór Aswoensdag, in het Nederlands spreken wij van Vastenavond, de laatste avond van het carnaval. De betekenis gaat terug tot in de tijd dat er geen bewaarmogelijkheden bestonden voor voedsel enerzijds en het begin van de vastentijd op Aswoensdag anderzijds. Al het eten dat de winter had overleefd moest opgegeten worden tot iedereen vet genoeg was om te periode te overbruggen tot de nieuwe lente met nieuwe gewassen.

De Harlekijn (rechts) is een personage uit de ‘commedia dell’arte’, een Italiaanse vorm van volkstoneel. Hij was een voorloper van de hedendaagse clown. Hij is een ondeugende, acrobatische jongeman, draagt een veelkleurig kostuum met ruitjespatroon en een hoed. Zijn gezicht houdt hij verborgen achter een zwart half masker. Hij draagt tevens een stok als een zwaard aan zijn riem. Deze wordt hem regelmatig afgenomen om hem mee af te ranselen – de oorsprong van de ‘slapstick’. De Pierrot (links) , ook witte clown genoemd, is een clown die als tegenspeler van de domme clown of ‘august’ speelt. Zijn gezicht is wit geschminkt met zwarte wenkbrauwen en soms een zwarte traan in een ooghoek. Zijn meestal loshangende kleding is wit, daarbij een stevige witte puntmuts met zwarte pompons, die soms worden vervangen door een lage breedgerande hoed. Pierrot is ernstig en dient als aangever voor de andere clowns. Hij is snel geëmoti-oneerd en bespeelt vaak een saxofoon of klarinet. Ook de Pierrot komt uit de Italiaanse ‘commedia dell’arte’ waar hij Pedrolino heet. De beroemde geschilderde traan is een gevolg van zijn liefde voor Columbina die hem laat zitten voor Harlekijn. Ook deze krijgt Columbina niet, meestal lacht ze hem gewoon uit.

Sommige mensen hebben een onberedeneerde angst voor clowns. Dit verschijnsel heet coulrofobie. Het kan opgeroepen worden door boeken en films waarin clowns een kwaadaardige rol spelen. Dit is bijvoorbeeld het geval met de clown Pennywise die een rol speelt in het circa 1000 pagina’s beslaande, aangrijpende horrorverhaal ‘HET’ (‘IT’) van Stephen King uit 1986. Het verhaal speelt in het stadje Derry dat al eeuwenlang, met tussenpozen, geteisterd wordt door een monster, dat iedere keer in een andere vorm verschijnt. HET verschijnt ook regelmatig in de vorm van een clown, Pennywise. Een absoluut meesterwerk van Stephen King. Een fobie voor clowns kan tevens samen-hangen met de angst voor mensen die maskers dragen. Ook kan het witte, star ogende gezicht van een clown associaties met de dood oproepen.

Joseph Grimaldi (1778-1837) was een Engelse clown. Waarschijnlijk was hij de eerste clown die zijn gezicht wit schminkte. Als kleuter van drie trad hij al op, meestal als Harlekijn. Vanuit dit spel ontwikkelde hij zijn meest beroemde act, een pantomime spel waarbij hij het karakter ‘Joey’ (de clown) uitbeeldde: een domme, lompe man die in een slapstick verhaal terechtkomt. Tegenwoordig worden clowns vaak ‘Joey’s’ genoemd als eerbetoon aan Grimaldi. Hij trad nooit op in het circus, zoals later voor clowns gebruikelijk zou worden, wel in Londense theaters. Grimaldi raakte depressief en stierf als straatarme alcoholist op 58 jarige leeftijd. Hij wordt elk jaar op de eerste zondag van februari herdacht in de Trinity Church in het Londense Dalston. Tijdens de dienst komen clowns uit het hele land bij elkaar. Ieder jaar op zijn sterfdag in mei bezoeken geschminkte clowns zijn graf. Ze zitten daar in volmaakte stilte omheen en gaan daarna in alle rust naar huis.

Rote Nasen Clowndoktors is een Oostenrijkse vereniging die zich tot taak heeft gesteld zieke mensen hoop en moed te geven om in ziekenhuizen en zorginstellingen te leven door middel van speciaal opgeleide clowns.

Deze zorg kreeg de internationale naam ‘Clown Care’. De (uitvoerig opgeleide) clowns doen er alles aan om met creativiteit en improvisatie-spel zieke kinderen, kinderen met een beperking of mensen met dementie te laten ontspannen, zorgen te vergeten of te laten lachen. In Nederland kennen wij de CliniClowns. In 1992 speelden de allereerste CliniClowns in het Emma Kinderziekenhuis in Amsterdam. Ruim 25 jaar later zetten 80 professionele CliniClowns zich in voor zieke en gehandicapte kinderen in ziekenhuizen, revalidatieklinieken, hospices, op scholen en online. Ook spelen ze in verzorgingstehuizen voor mensen met dementie. Doel is, bijvoorbeeld, het verminderen van stress en angst. Afleiding en plezier kunnen daarin een grote rol spelen; precies waar de CliniClowns goed in zijn. Dit werk wordt alleen mogelijk gemaakt door iedereen die hun een warm hart toedraagt. Van donateurs en vrijwilligers, tot actievoerders.

Nicolai Poliakoff (1900-1974), beter bekend als Coco de Clown, was de beroemdste clown in Groot- Brittannië in het midden van de 20e eeuw. Hij is het typische voorbeeld van een ‘domme august’. Op het gezicht van een august is een geaccentueerde emotie (bijv. enorme geschminkte rode lippen in een lach, of de ogen in een permanente huilstand) te zien. Hij draagt veel te grote, armoedige en felgekleurde kleren (pofbroek) en vaak schoenen waarin zijn voeten driemaal zouden passen plus een speciale bolle neus. De clown is een heer, de august is een knecht. Hij werd geboren in 1900 in Letland dat in die tijd deel uitmaakte van het Russische rijk. Het gezin was arm en toen zijn vader werd opgeroepen om te vechten in de Russisch-Japanse oorlog begon de vijf jaar oude Nicolai te zingen voor voedsel om de hongerdood te voorkomen. Op achtjarige leeftijd liep hij weg van huis en reisde per trein naar het huidige Wit-Rusland waar hij een circuseigenaar wist te overtuigen met zijn verhaal een wees te zijn. De directeur plaatste hem onder de supervisie van Vitaly Lazarenko, een clown en acrobaat die na de communistische revolutie in de Sovjet-Unie een grote circusster werd. Vóór de WO II waren Russische artiesten nog vrij om te werken in West Europa en na talloze omzwervingen kwam hij uiteindelijk terecht in Groot- Brittannië waar hij een carrière opbouwde. Hij werd mede beroemd door zijn haar dat door een ingenieus mechanisme rechtop ging staan wanneer hij zich verbaasd toonde. Nicolai en zijn vrouw Valentina Novikova kregen zes kinderen. Zijn oudste zoon Michael ontwierp de clown Ronald McDonald zoals wij die vanaf de jaren zestig kennen. Zijn dochter Tamara en haar echtgenoot Ali Hassani waren de oprichters van het eerste circus in Groot- Brittannië dat geen dieren liet optreden.

De meesten van ons zijn ermee bekend: het Internationaal Circusfestival van Monte Carlo, Monaco. Tijdens de feestdagen in december worden de voorstellingen op televisie uitgezonden in 50 landen, zo ook door de Nederlandse televisie, weliswaar zonder olifanten, zebra’s en giraffen, maar vooral met veel acrobaten en clowns. Ieder jaar wordt de wereldwijd meest gerespecteerde circusprijs, de ‘Gouden Clown’ (en de zilveren en bronzen) uitgereikt. Het circus werd in 1974 opgericht door Prins Rainier III van Monaco en staat nu onder leiding van prinses Stéphanie van Monaco. Zij is een felle voorstander van het optreden van dieren in het circus.

In Hongarije bestaat veel belangstelling voor het circus. Het ‘Circus van Budapest’ is het enige stenen circus in Centraal Europa. Het huidige gebouw werd geopend in 1971 en biedt plaats aan 1450 bezoekers. Aangezien men niet afhankelijk is van weersomstandigheden is het circus het gehele jaar geopend. Tussendoor biedt het ook onderdak aan mode-shows, sport events, klassieke- en popconcerten, volksdansers, theatervoorstellingen en opera’s. Het originele circusgebouw werd geopend in 1889 in Városliget (ligt iets verder) door de Duits-Nederlandse circusdirecteur Ede Wulff. Sinds 1996 wordt hier iedere twee jaar het ‘International Circus Festival of Budapest’ gehouden.

Grock (Charles Adrien Wettach) (1880-1959) was een beroemde Zwitserse acrobaat, muzikant, clown en componist. Hij speelde viool, piano en harmonica. Zijn grote schoenen, enorme zwabberbroeken en kleine instrumenten waren zijn handelsmerk evenals zijn kreet ‘Waruuuuuum?’, gevolgd door een ‘Nit mööööööööglich!’. In 1899 ging Grock voor het eerst op tournee met een Schrammelkwartet. ‘Schrammelmuziek’ is een populaire Oostenrijkse muziek. Drie jaar later stond hij al op eigen benen. Hij werkte jarenlang in circussen en vanaf 1911 in muziekzalen van Zuid Amerika tot Engeland. Muziekzalen boden het publiek een variété-show of revue met muzikale en acrobatische intermezzo’s. Hij had in 1928 aan de Italiaanse Riviera een prachtige villa laten bouwen: ‘Villa Bianca’ later omgedoopt tot ‘Villa Grock’. Hoewel duidelijk geïnspireerd door Art Nouveau en Art Deco bevat de villa ook veel oriëntaalse invloeden. Tegenwoordig zijn huis en tuin eigendom van de provincie Imperia. Vanaf 1933 was Grock razend populair bij de nazi-leiders wat hem na WO II op felle kritiek van de Zwitsers kwam te staan. Kort voor het uitbreken van de oorlog nam hij afscheid van het toneel en het circus en nam, met korte onderbrekingen, zijn intrek in zijn villa in Italië.

100 jaar circus ‘Herman Renz’. ‘Acrobaten, de pyramide van dertien’- 1961. Olieverf op doek door Ferdinand Erfmann

Johan Buziau (1877-1958) was de enige echte clown die Nederland ooit had. Van jongs af aan wilde hij theaterartiest worden maar hij vond werk als ijsverkoper in een theater tijdens de pauze van de voorstelling. Hij trad in dienst bij Circus Renz in een act met waterballetten, gevolgd door een ladder-act met een groep acrobaten. Met zijn clowneske creatie Professor Rikiri trok hij negen jaar lang langs theaters in binnen- en buitenland. Van 1928 tot 1942 was hij in dienst bij de Bouwmeester Revue. Tussen beide wereldoorlogen was hij als clown Nederlands populairste komiek. Filmbeelden van hem zijn nooit gemaakt, omdat hij bang was dat het publiek anders niet meer op zijn theateroptredens af zou komen. Met zijn wit geschminkte gezicht, een perfecte timing en droge opmerkingen kreeg hij het publiek op zijn hand. Tijdens WO II werden artiesten vaak ongewild de aangevers van verzetsreacties door het publiek. Van Buziau werden toespelingen verwacht en het publiek applaudisseerde dankbaar voor elk dubbelzinnig woord. Hij kwam eens met een enorm portret het podium op lopen, waarna hij zei: ‘Ik kreeg een portret van oom Herman, maar nou weet ik niet wat ik ermee moet doen. Ophangen of tegen de muur zetten?’ (een verwijzing naar de gehate Luftwaffeleider Hermann Göring). In mei 1942 werd Buziau door de Duitse bezetters als Todeskandidat gedetineerd in het gijzelaarskamp te Haaren. Een Haagse relatie kocht de functionarissen om en Buziau kwam vrij. Hij trad daarna nooit meer op, de gebeurtenissen hadden hem te diep geraakt. Toon Hermans, Wim Sonneveld en Wim Kan lieten later meer dan eens weten dat ze Buziau als een van hun grootste voorbeelden beschouwden.

Hubert Jean Charles ‘Charlie’ Cairoli (1910-1980) was een Italiaans- Engelse clown. Hij werd geboren in een reizend circus van Franse origine en op zevenjarige leeftijd trad hij op onder de naam ‘Carletto’. Toen hij in 1934 werkte in het Cirque Medrano in Montmartre, Parijs, ontmoette hij Violetta Fratellini. Terwijl zij keek naar zijn optreden kreeg hij haar in de gaten en trakteerde haar op een serenade met zijn klarinet. Met kerstmis van datzelfde jaar traden zij in het huwelijk. Tijdens een optreden van de familie Cairoli in Circus Krone in 1939 was Adolf Hitler aanwezig, die Cairoli na afloop van de voorstelling een gouden horloge gaf. In september van dat jaar toen WO II uitbrak, trad Cairoli voor de eerste keer op in het ‘Blackpool Tower Circus’ in Engeland. Als antwoord op het oorlogsnieuws liep hij de Noord Pier in Blackpool af en gooide het horloge in de Ierse Zee. Hij bleef in Blackpool wonen voor de rest van zijn leven.

Dat waren nog eens tijden. Eerst een echte televisie in huis en daarna, in 1958, ook nog eens een speciale, langlopende kinderserie met de onvergetelijke televisie-clown Pipo de Clown (gespeeld door Cor Witschge). Hij woonde met zijn vrouw Mammaloe en dochter Petra in een echte woonwagen die getrokken werd door de ezel Nononono. Het idee was bedacht door Wim Meuldijk. Een belangrijke rol was weggelegd voor de Dikke Deur (circusdirecteur) hierboven afgebeeld en vooral (mijn favoriet) Kluk-Kluk de Indiaan, een glansrol van Herbert Joeks. Kluk-Kluks uitroep: ‘Dat zijn toch van de gekke’ is als ‘dat is toch van de gekke’ een algemeen geaccepteerde Nederlandse kreet geworden en met name in de politiek herhaaldelijk gebruikt. Ook Pipo’s afscheidsgroet ’s avonds blijft in ons geheugen hangen: ‘Dag vogels, dag bloemen, dag kinderen…’

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Historisch • China Volksrepubliek • China vóór 1949 • Egypte • Griekenland • Groot Brittannië • India • Oostenrijk • Duitse rijk • Boeken • Schilderkunst • Tweede wereldoorlog

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(10 stemmen, gemiddeld: 4,90 uit 5)

Laden...