Artistiek gedecoreerde cartografie

Onder cartografie (‘kaart tekenen’ [Latijns]) wordt het ontwerpen, tekenen en maken van landkaarten verstaan. De cartograaf steekt de landkaart spiegelbeeldig in een koperen plaat uit, drukt die naderhand in zwart-wit af en vervolgens wordt de geografische land- of zeekaart handmatig ingekleurd door een ‘kaartenkleurder’. Meerdere bladen van verschillende gebieden worden er gedrukt, die tenslotte in een atlas werden gebundeld.
De cartografie was in de 15e eeuw al belangrijk, omdat toen nog onbekende gebieden werden ontdekt door ontdekkingsreizigers.
Ons land had in de Gouden Eeuw (17e eeuw) met Amsterdam (en Antwerpen) als centrumplaats van de wereld-cartografie een grote naam op het gebied van landkaarten en atlassen.

De eerste atlassen met historische kaarten: uitgiftedatum 23 maart 2020

De kaarten waren toen versierde kunstwerken. Allegorische figuren zijn in de rijkelijk gedecoreerde omlijstingen van de cartouches aangebracht, waarin gegevens als kaarttitel, opdrachtgever, schaal en toelichtende tekst zijn aangebracht.

Frisse, eenduidige uitstraling

Detail afkomstig uit de kaart van Willem Jansz. Blaeu (5e postzegel).

Stephan van der Linden heeft de kaarten gefotografeerd. Lithograaf Marc Gijzen heeft de verkleuringen van de kaarten weggepoetst, waardoor een zo fris en helder mogelijk beeld is ontstaan. Nadere informatie van Van Rossum:

1. “Vanwege de leesbaarheid zijn de kaarten zo groot mogelijk op de postzegels geplaatst door de marges van de atlaspagina zo veel mogelijk weg te laten. Alleen een klein randje bleef als omkadering. Wel is de knik van het hart van de pagina nog te zien, de kaart komt immers uit een atlas.”
2.  “De tweede postzegel met de kaart van Gerard de Jode is de enige, niet ingekleurde kaart. Zo verwijs ik ook naar het afzetten, het handmatig inkleuren. Drukwerk was in die tijd zwart-wit en werd later ingekleurd.”
3. “Alle portretten heb ik ruimtelijk vrijstaand gemaakt vóór de bijbehorende plaat geplaatst.”
4. “Als tegenwicht heb ik naast de gelige en warme kleur van de kaarten de steunkleur gedempt blauw voor de typografie gebruikt. Hiermee worden beide informatielagen van elkaar gescheiden.”

Atlasbladen en uitgevers

Hendrick Goltzius / Public domain en Gerardus Mercator Public domain

Ortelius, De Jode & Mercator

De zes postzegels van de emissie De eerste atlassen met daarop de portretten van uitgevers en kaarten uit hun eerste atlassen geven enig zicht op de geschiedenis van de westerse cartografie en in het bijzonder die van Nederland.
Alle afgebeelde kaarten uit de atlassen en portretten van de uitgevers op de zes postzegels komen uit de collectie Allard Pierson/De Collecties van de UvA en uit de beeldbank van het Rijksmuseum in Amsterdam. Deze verzameling vertegenwoordigt in grote lijnen de geschiedenis van de westerse cartografie en in het bijzonder die van ons land. De collectie behoort tot de grootste van Nederland en tot de grotere in de wereld met 175.000 kaartbladen en 5000 atlassen.

Hét visitekaartje

Colette Hondius-v d Keere. / Public domain en Toegeschreven aan Thomas de Keyser / Public domain
Hondius & Blaeu

Grafisch ontwerpster Maud van Rossum heeft zich bij de samenstelling van dit postzegelvel strenge beperkingen opgelegd. Deze postzegels zijn bestemd voor het postverkeer met internationale bestemmingen. De op de postzegel dominerende geografische kaart van Nederland functioneert hierbij als visitekaartje.

• De uitgever moest in Nederland geboren zijn.
• In de verschenen atlas diende een afbeelding van de Nederlanden te staan.
• De atlassen bezitten absurd lange titels.
• Iedere kaart moest vergezeld worden door een portret van de uitgever.

Nederlandse kaart-postzegels

Op de postzegels zijn geografische kaarten van ons land uit zes verschillende 16e en 17e -eeuwse atlassen afgebeeld. Opvallend daarbij is dat het noorden van een kaart niet steeds aan de bovenkant van een bladzijde terecht is gekomen. Het komt voor dat het noorden zich zowel onder, boven, als links of rechts bevindt. Deze verwarrende variaties hangen samen met de maat of de beschikbare ruimte van het papier. De kaart van Nederland werd regelmatig met het zuiden aan de linkerkant afgebeeld, omdat een opengeslagen atlas liggend bekeken werd.

1) Abraham Ortelius (1527 – 1598)

Geografische atlaskaart: Theatre, oft toonneel des aerdt-bodems: waerinne te siene sijn die landt-taferelen der geheeler weerelt: met een corte verclaringe der selver, 1571 (1571).
Dit jaar is het 450 jaar geleden dat Abraham Ortelius (1527 – 1598) in 1570 de allereerste geografische atlas in Antwerpen uitgaf. Hij verzamelde de beste kaarten die toen voor handen waren. Hij hertekende en verkleinde 53 kaarten tot een standaardformaat en voorzag ze van achtergrondinformatie en bundelde ze tenslotte in een boek. In 1570 verscheen de eerste atlas met de Latijnse titel ‘Theatrum orbis terrarum’ en in 1571 verscheen de Nederlandse vertaling ‘Het toneel van de aardbodem’ ervan. Navolgers van Ortelius hebben o.a. geografische kaarten in hun bijzondere atlassen van de lage Nederlanden (grofweg het huidige België en Nederland) in de 16e en 17e eeuw samengesteld.

2) Gerard de Jode (1509 – 1591)

Geografische atlaskaart: Speculum orbis terrarum (1578). [Spiegel van de wereld].
De Jode en Abraham Ortelius waren grote concurrenten. Ortelius zou gebruik hebben gemaakt van zijn vooraanstaande positie om zijn collega tegen te werken. Daardoor kreeg De Jode pas laat toestemming om zijn atlas uit te geven acht jaar na die van Ortelius.

3) Gerard Mercator (1512 – 1594)

Geografische atlaskaart: Gli XVII provinci de gli Paesi Bassi, come Fiandra, Brabantia, Hollanda & Zelanda etc.con gli termini de gli paesivicini, 1585.
Gerard Mercator is de grondlegger van de moderne cartografie. In 1538 gaf hij zijn eerste wereldkaart uit met een dubbelhartvormige projectie. Naast kaarten vervaardigde Mercator globes en gaf hij adviezen aan Engelse zeevaarders. In 1552 vestigde hij zich als kosmograaf van de hertog van Gulik in Duisburg. Daar ontwikkelde hij zijn beroemde mercatorprojectie.
De driedimensionale bolvorm van de aarde veroorzaakt voor landen in de buurt van noord- en zuidpool bij een projectie op een tweedimensionale landkaart een vergrotende afwijking. De mercatorprojectie heft deze afwijking op.

4) Jodocus Hondius (1563 – 1612)

Geografische atlaskaart: Gerardi Mercatoris Atlas sive cosmographicae meditationes de fabrica mundi et fabricati figura, 1619 (1606). [Atlas of cosmografische verkenningen van de wereld en de gedaante ervan].
Joost de Hondt zijn gelatiniseerde naam is Jodocus Hondius was cartograaf, stempelsnijder, kalligraaf en uitgever van groot formaat. Zo publiceerde hij de Geographia van Ptolaeus met Griekse tekst (1605) en de Gerardi Mercatori Atlas met talrijke kaarten vermeerderd (1606). Deze laatste werd herhaaldelijk herdrukt en vertaald. Van aanzienlijkbelang is zijn grote Europakaart (1595), de eerste belangrijke meerledige kaart van Europa sinds die van Mercator. In 1604 kocht hij de koperplaten van Mercatoratlas op, die hij in 1606 opnieuw uitgaf, aangevuld met 36 nieuwe kaarten in de zogenaamde Mercatot-Hondius Atlas. Als cartograaf wordt hij de beste in zijn tijd beschouwd. Na 1612 nam zijn weduwe de uitgeverij over, later bijgestaan door haar zonen Jocus jr. en Henricus.

5) Willem Jansz. Blaeu (1571 – 1638)

Geografische atlaskaart: Atlas major, sive Cosmographia Blaviana, qua solum, salum, coelum, accuratissime describuntur, 1662 (1630).
Uitgever Blaeu was een leerling van de Deense astronoom Tycho Brahe. Van hen leerde hij instrumenten en globes te maken. De aarde- en hemelglobes van Blaeu overtroffen alles wat tot dan toe was verschenen, zowel in schoonheid als accuratesse. Blaeu spitste zich tot 1630 voornamelijk toe op het uitgeven van zeekaarten. Pas in 1630 verscheen zijn eerste landatlas. De koperplaten van deze atlas had Blaeu opgekocht uit de nalatenschap van Jodocus Hondius jr. In 1635 verscheen de eerste druk van de beroemde Atlas-Novus in twee delen. Blaeu hield zich ook intensief bezig met de wetenschap. Zo ontdekte hij begin 17e eeuw twee nieuwe sterren en voerde hij allerlei metingen uit om de omtrek van de aarde te berekenen.

6) Johannes Janssonius (1588 – 1664)

Geografische atlaskaart: Ioannis Ianssonii Atlas contractus, sive Atlantis majoris compendium, 1666 (1638).
Johannes Jansz is de Nederlandse naam van de drukker/uitgever. Hij trouwde in 1612 met de dochter van Jodocus Hondius en vestigde zich in Amsterdam als uitgever van atlassen en stedenboeken. Janssonius opende ‘buytenwinkels’ in o.a. in Berlijn, Franfurt, Geneve, Lyon en Stockholm. Ook werkte hij in de uitgeverij van zijn zwager: onder zijn leiding werd de Mercator-Hondius Atlas uitgebreid en gepubliceerd als Atlas Novus, met uitgaven in het Nederlands, Frans, Spaans en Latijn. Net zoals zijn tijdgenoten maakte ook Janssonius gebruik van bestaande koperplaten.

De Bosatlas (nvph2937/46) vormt de eigentijdse tegenhanger van deze emissie.

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Nederland • Nederland

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(6 stemmen, gemiddeld: 4,83 uit 5)

Laden...