Drinken, lawaai en gokspellen, feesten van slaven, naakt zingend en klappend in hun handen. Tijdens deze week zijn alle serieuze dingen uitgesloten, zaken doen is niet toegestaan. Aldus de Romeinse schrijver Lucianus in zijn werk Saturnalia. Hoewel de beschrijving klinkt als carnaval, gaat het hier over een Romeins feest dat sterk aan onze hedendaagse carnavalsviering doet denken. De mogelijkheid tot verkleden, drinken en feesten maakte van de Saturnaliën een geliefd Romeins volksfeest.

Dice players. Roman fresco from the Osteria della Via di Mercurio in Pompeii.: Bron: Wikimedia.

De Saturnaliën was van oorsprong een eerbetoon aan Saturnus, god van de landbouw en het uitgezaaide graan. Saturnus zou volgens de mythe de bevolking in Italië de vaardigheden voor het bebouwen van land hebben bijgebracht. De Saturnaliën werden gevierd op 17 december. Op deze dag in 497 voor christus was de tempel van Saturnus op het Forum Romanum gesticht. Julius Caesar paste later de Romeinse kalender aan en voegde twee dagen toe aan het feest. Duidelijk is wel dat het een belangrijke vrije dag was voor iedereen (feriae publicae) en dat zelfs slaven vrij kregen. 

 

 

 

 

 

In de Romeinse mythologie is Tellus of Terra Mater (‘moeder aarde’) de godin van de aarde en de personificatie van Italië. Hier is een stempel met een stenen reliëf van Tellus, van Ara Pacis Augustae (“Altaar van Augustaanse Vrede”), een altaar in Rome gewijd aan Pax, de Romeinse godin van de vrede. De zegel ontworpen door Corrado Mezzana en uitgegeven door Italië in 1930 ter herdenking van de 2000e verjaardag van de geboorte van Virgil en werd overgedrukt voor gebruik in Somalië. Het opschrift op de postzegel is afkomstig van “The Georgics” van de Romeinse dichter Virgil en luidt: ” SALVE MAGNA PARENS FRVGUM SATVRNIA TELLVS ” (Hagel, land van Saturnus, grote moeder van de vruchten van de aarde).

Carnaval in de Middeleeuwen

Carnaval; voor veel zuiderlingen het mooiste feest van het jaar. Vandaag de dag wordt het volksfeest vooral gezien als een groot dans- en drinkfestijn, maar toch kent het ook een rijke historische traditie. Zo werden tijdens het middeleeuwse Carnaval de sociale rollen omgedraaid en moest onder andere de kerk het flink ontgelden. In tegenstelling tot vandaag de dag duurde het Carnaval in de Middeleeuwen niet slechts enkele dagen, maar besloeg het vrijwel de gehele periode tussen Kerstmis en het begin van het Vasten. In die twee maanden werden verscheidene katholieke feestdagen door de katholieke bevolking aangegrepen als uitlaatklep voor hun dagelijkse frustraties.

Uit de school van Hieronymus Bosch. Bron: Wikimedia.

Met name de katholieke kerk moest het tijdens Carnaval ontgelden. Allerlei heilige tradities en regels werden tijdens het feest op de hak genomen. Zo plaatste men tijdens de ‘ezelsmis’ een ezel op het altaar, waarna een als priester verklede burger een kerkmis opvoerde. Bij alle gebeden werd het ‘amen’ vervangen door ‘ia, ia, ia’ en na iedere preek lieten alle gemaskerde aanwezigen een boer. Verder werden er in plaats van wierook schoenzolen verbrand en at men bloedworsten op het altaar.

Op 28 december vierde men vervolgens het inmiddels vergeten feest van de kinderlijke onnozelheid, ter herdenking van de kindermoord in Bethlehem. Op deze dag kregen de kinderen één dag de macht, en wederom keerde zich dit tegen de kerk. De koorknapen zetten de geestelijken op een kar vol met mest, en lieten hen vervolgens door het dorp trekken. Vaak maakten de kerkdienaars van deze mogelijkheid gebruik om de toeschouwers te bekogelen met stront, een fenomeen dat in enigszins gewijzigde versie nu terug te vinden is in het strooien van confetti vanaf de carnavalswagens.

De Kindermoord te Bethlehem, Rubens (1767).

Wanneer is het Carnaval?

Carnaval valt binnen de christelijke traditie op de zondag, maandag en dinsdag direct voorafgaand aan de vastentijd van 40 dagen. Carnaval is bij uitstek het feest van zotheid, spot en uitbundigheid. Inmiddels is het in verschillende Noord-Brabantse steden en dorpen een gebruik om carnaval op carnavalsvrijdag te openen. Op Aswoensdag wordt carnaval afgesloten, maar de tradities verschillen per regio. In Limburg wordt carnaval ook wel vasteloavend genoemd, vernoemd naar de vastentijd. Het Limburgs carnaval is meer verwant aan het Venetiaans carnaval.

Carnaval (ook wel ‘Vastenavond’ – vooravond van het vasten) is een van oorsprong katholiek feest, dat mogelijk ook heidense wortels heeft en gevierd wordt in de drie dagen voorafgaand aan Aswoensdag. Volgens de traditie duurt het feest van zondag tot dinsdagavond – de Vastenavond. Om middernacht vangt de vastentijd aan van 40 dagen, tot Pasen.

 

 

 

 

 

 

 

De voorbereiding van carnaval begint op elf november, door carnavalsvierders de elfde van de elfde genoemd. Op deze ‘gekkendag’ kiest de ‘Raad van Elf’ de Prins Carnaval van dat jaar. Het tijdstip van de viering van carnaval is afhankelijk van de wisselende datum waarop Pasen jaarlijks wordt gevierd. De zevende zondag voorafgaande aan Paaszondag is carnavalszondag. Het carnaval is een feest dat vooral in de provincies Limburg en Noord-Brabant drie dagen lang het dagelijks leven in zijn greep heeft.

 

 

 

 

 

 

Op carnavalszaterdag of -zondag nemen de vele Prinsen Carnaval voor drie dagen op rituele wijze de macht van de burgerlijke autoriteiten over in dorpen en steden (de machtsoverdracht of sleuteloverdracht) en vieren met hun onderdanen, de carnavalsvierders, de tijdelijke vestiging van hun narrenrijk. Carnavalsvierders verkleden zich in een door hun gewenste uitdossing en nemen in een driedaagse carnavalsroes bezit van de straat en de cafés. Ook zoeken ze elkaar op in feestzalen. De feestlocaties zijn versierd met maskers en serpentines en de feestmuziek bestaat uit carnavalsrepertoire.

 

 

 

 

 

 

 

Op één van de drie carnavalsdagen trekt de optocht door de straten, de zegetocht van Prins Carnaval. Op carnavalsdinsdag rond middernacht wordt in veel plaatsen in een collectief afsluitingsritueel afscheid genomen van het narrenrijk en zijn Prins. Carnavalsmascottes en symbolen worden dan verbrand, begraven of verdronken. Op Aswoensdag wordt het dagelijkse leven weer opgepakt.

Het jaarlijks terugkerende carnavalsspel voltrekt zich in een opeenvolging van vaststaande rituelen en wordt georganiseerd door de vele carnavalsverenigingen in Nederland. Aan de carnavalsdagen gaat een periode vooraf, het zogenaamde ‘voorseizoen’, die begint op 11 november. In het voorseizoen wordt de machtsovername van Prins Carnaval op de eerste carnavalsdag voorbereid. Prins Carnaval verschijnt dan ten tonele, er worden zittingen georganiseerd waar de burgerlijke autoriteiten op de korrel worden genomen, vaak wordt een carnavalslied tot volkslied van dat jaar uitgekozen en de carnavalsstemming wordt opgebouwd.

Carnaval in Zuid-Nederland

Oeteldonk is de naam ‘s-Hertogenbosch die de stad  draagt tijdens het carnaval. In ‘s-Hertogenbosch kwam eind 19e eeuw vanuit de burgerij veel verzet tegen de excessen van carnaval. Een herhaaldelijk verzoek om een gemeentelijk verbod van het feest strandde op het commercieel en sociaal belang. Toen in 1881 ook de geestelijkheid, bij monde van bisschop Mgr. Adrianus Godschalk, er zich mee bemoeide was dat aanleiding voor enige Bosschenaren uit de gegoede middenstand om maatregelen te nemen ter bescherming van het volksfeest. In café Plaats Roijaal kwamen zij bijeen en smeedden een plan waarin iedereen zich zou kunnen vinden. Het doel was behoud van het feest door veredeling van het vermaak. Zij bedachten de formule van Oeteldonk. De mondaine stad ‘s-Hertogenbosch zou voor drie dagen omgedoopt worden in het dorp Oeteldonk. Iedere inwoner van de stad werd dan boer of “durske” (dialect voor meisje of jonge vrouw) en aan het hoofd van de gemeente een ‘burgervaojer’ (Peer vaan den Muggenheuvel tot den Bobberd), die in 1882 voor het eerst groots werd ingehaald. Op 1 oktober van datzelfde jaar werd de Oeteldonksche Club opgericht om het initiatief uit te werken en te begeleiden.

Poster uit 1883.

Symbolen van Oeteldonk zijn:

De authentieke dracht (voor mannen) is een boerenkiel, een rood-wit-gele sjaal, zwarte boerenpet en eventueel nog een rode zakdoek, en witte wanten.

De Oeteldonkse driekleur, de rood-wit-gele vlag dateert zeker uit het begin van de 20e eeuw. Deze kleuren zijn afkomstig van de kerk (wit en geel), en de Brabantse vlag (rood en wit). De kleuren komen bovendien (in een andere volgorde) voor op het schilderij De strijd tussen Vasten en Vastenavond van Pieter Bruegel de Oude (1530-1569).

De strijd tussen Vasten en Vastenavond, Pieter Bruegel de Oude, 1559. Bron: Wikimedia.

Schilderij wordt ook genoemd: De strijd tussen Carnaval en Vasten. Te zien is de dikke Carnaval op de bierton en de magere Vasten op de bidstoel. Carnaval komt volgens de Studium Carnavale van Mat van Keeken niet van het Latijnse carne vale (= vaarwel vlees), maar van carrus navalis (= scheepskar). De carnavalswagens zijn in feite de moderne scheepskarren.

Jaarlijks wordt er een ‘jaarembleem’ ontworpen, dat het jaarthema bevat en op ieders boerenkiel genaaid kan worden. Aanschaf van dit embleem is tevens ter ondersteuning van de organisatie door de Oeteldonksche Club van 1882. 

Boer Knillis is een driedaags standbeeld op de markt. Knillis wordt gezien als oprichter van Oeteldonk. Het beeld wordt elk jaar op carnavalszondag onthuld door de Prins en op dinsdagnacht om 23.55 uur begraven. In schrikkeljaren mag zijn vrouw, Moeder Hendrien, naast Knillis op de sokkel staan.

Oeteldonk heeft een eigen wapenschild. Deze staat afgebeeld op het vaandel.

De (groene) kikker of de kikvors is een veel gezien symbool tijdens Carnaval in Oeteldonk. In tegenstelling tot wat veel mensen denken is de kikker niet een verwijzing naar het woord ‘Oetel’ in Oeteldonk, maar meer een symbool voor het Oeteldonkse moeras. Oetel is namelijk helemaal geen synoniem voor kikker/kikvors, maar een schertsende verwijzing naar de Bossche bisschop Godschalk uit Den Dungen. Van den Oetelaar was een veel voorkomende achternaam in Den Dungen in die tijd. Oetel is derhalve schertsend bedoeld in de naam ‘Oeteldonk’. Overigens is ‘donk’ een verwijzing naar moeras (droge plek in het moeras).

In het overgrote deel van Noord-Brabant wordt er afgesloten met worstenbrood, koffie met Schrobbeler soms met een Brabantse koffietafel.

België

In België wordt carnaval op vele plaatsen gevierd. Dit gebruik bestond al in de late Middeleeuwen (Bourgondisch carnaval). In Henegouwen dateert de carnavalstraditie minstens van de 14e eeuw. Er zijn echter steden waar het niet meer bestaat, zoals in Gent en Brussel. Carnaval wordt gevierd op zondag en maandag of soms van zondag tot woensdag. In sommige steden vindt op woensdag een ‘popverbranding’ plaats. Er lopen tijdens carnaval soms wel 70 groepen door de straten. Traditioneel krijgt Prins Carnaval symbolisch de macht over de stad. Carnaval steden zijn oa:  Aalst, Dendermonde, Eupen-Malmedy, Maaseik. Voor de steden Oostende en Binche werden speciale postzegels uitgegeven.

Oostende

De Koninklijke Cercle Coecilia is 150 jaar oud in 2011. Dat viert de Oostendse vereniging niet alleen met alweer een spetterend Bal du Rat Mort, maar ook met de uitgifte van een bijzondere postzegel. Daarop staat een tekening van de hand van James Ensor, die zelf lid was van de vereniging én wist wat feesten was. We schrijven 1861, 150 jaar geleden. In dat jaar ontstond vanuit
de Oostendse bourgeoisie de Cercle Coecilia. De vereniging wilde muziek en cultuur uitdragen, vandaar dat ze als boegbeeld Coecilia koos, de patroonheilige van deze muzen. Maar ze steunde
ook elk jaar een goed doel, en dat doet ze vandaag de dag nog steeds. Het bekende jaarlijkse Bal du Rat Mort dat plaatsvindt in het Kursaal van Oostende is pas later ontstaan, in 1896.

“Een groep mensen die lid waren van de vereniging trok naar Parijs, voor een studiereis”, vertelt voorzitter Maurice Quaghebeur. “Het gezelschap belandde in een tent rechtover de Moulin Rouge,
het ‘Cabaret-restaurant du Rat Mort’. Onder hen ook James Ensor. Ze hebben zich daar zo geamuseerd dat het een legendarische avond werd. Twee jaar na hun bezoek aan Parijs organiseerde de
Cercle Coecilia voor het eerst het Bal du Rat Mort, toen nog een klein feest voor vrienden en kennissen.”

Carnaval in Ostend: Bal du Rat Mort.

“Na 150 jaar is de Cercle Coecilia nog altijd springlevend”, vervolgt Maurice. “Zeker nu er een postzegel komt, een week voor ons bal. Die zegel is voor ons de kers op de taart. We zijn heel blij dat er een tekening van James Ensor op komt.” “Hij heeft een boekje met tekeningen en teksten gemaakt voor zijn huldiging bij de Cercle Coecilia. Dat Ensor een grapjas en een levensgenieter was, wisten zijn collega’s bij Cercle Coecilia heel goed. Bij zijn huldiging – dat gebeurde tijdens een uitgebreid maal – grapte hij graag en vertelde hij kleinigheden over de anderen aan tafel. Hij gaf hen wel één voor één op voorhand een muntje, als een soort schadevergoeding voor de grappige anekdotes die hij later over hen zou vertellen. Niemand kon het hem verwijten, want hij had hen vergoed. Ensor spotte graag met de bourgeoisie maar ook met zichzelf want hij maakte er zelf deel van uit.”

Binche

In Wallonië is Binche de carnavalsstad. De Gilles en hun traditionele kostuums met witte pluimen zijn wereldvermaard. Lange tijd dacht men dat het carnaval voor het eerst in 1549 georganiseerd werd door Maria van Hongarije, maar deze theorie is niet langer houdbaar, want er zijn al verwijzingen naar een carnaval in Binche in 1395. Sommige verwijzingen naar de Nieuwe Wereld vinden mogelijk wel hun oorsprong in de feestelijkheden die Maria destijds in haar paleis inrichtte. Hovelingen zouden zich toen hebben verkleed als indianen, ter ere van de veroveringen van Francisco Pizarro op de Inca’s. In 2003 werd het carnaval van Binche (met de Gilles) op de UNESCO-lijst geplaatst.

Op 28 januari 1995 verscheen een blokje 34F+6F voor de promotie van de Belgische filatelie. Ontwerper was Jacques Doppée.  Het thema van het blokje was gewijd aan het Internationaal Carnaval- en Maskermuseum te Binche (gelegen in het centrum van de stad van de Gilles). Gilles zijn folkloristische personages die op Vastenavond naar buiten gaan in typische kledij. Ze dragen maskers voorzien van een soort brilletje of hoeden met struisvogelveren versierd. De verticale banen verwijzen naar de patronen die op de speciale kleding van de Gilles voorkomen, evenals de sterren en de gekroonde leeuwen. De kleding zelf is van een bruine kleur. Een riem met bellen, klompen en een bundel wilgentakjes behoren ook tot de uitrusting.

Niet aangenomen postzegelontwerp 1995.

De Beroepskamer van Postzegelhandelaren selecteerde  het definitieve ontwerp, maar niet het ontwerp van het velletje. Op het velletje is een afbeelding opgenomen van het Carnaval- en Maskermuseum te Binche. Achterzijde vel is de tekst aangebracht in de Franse of Nederlandse taal. De Belgische catalogus verschijnt in twee talen en daarom zijn ook twee verschillende teksten op het vel te vinden. Op het Nederlandse vel, de tekst: NA1 – Creatie: Jacques DOPPÉE. Niet aangenomen ontwerp (1995). De oplage van de Nederlandstalige velletjes was 18.895 stuks en de Franstalige 13.751 stuks.

NB. Zonder de medewerking van Peter Oomes van de http://vppv.nl/ zou ik deze blog niet kunnen schrijven.  

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Historisch • Aruba • België • Nederlandse Antillen • Somalië

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(12 stemmen, gemiddeld: 4,67 uit 5)

Laden...