‘Import’ stinsenflora in ons land

De komst en de verspreiding van de stinsenplanten in ons land zullen we nooit te weten komen. Er is nooit iets van op schrift gesteld. Raadselachtige, romantische en avontuurlijke verhalen over de herkomst van de uitheemse stinsenflora doen de ronde. De planten zijn hier terecht gekomen door [1] terugkerende kruisridders na een kruistocht, [2] ontdekkings- en handelsreizigers en [3] vermogende rondreizende edellieden *), die de knol- en bolgewassen uit het verre zuiden en oosten van het Middellandse zeegebied naar ons land hebben gebracht. Specifiek wordt Turkije daarbij genoemd, dat ook met Klein-Azië (Anatolië) wordt aangeduid.

Beleef de natuur – stinsenplanten – uitgiftedatum 25 februari 2019

Rond de 18e eeuw maakte ons land kennis met allerlei nieuwe plantensoorten. Na roerige tijden werd het er rustiger: oorlog, strijd en tegenstellingen verminderden. Adel en welgestelde burgers konden het zich toen voor het eerst veroorloven de aandacht op de naaste omgeving rond hun huizen te richten. Ze plantten struiken en bomen in tuinen en parken rondom hun versterkte stenen huizen. In Friesland heetten deze stenen huizen stinsen, in Groningen borgen.

In de tuinen en parken kwamen ook stinsenplanten terecht. Voorwaarde daarbij was wel dat de planten in schaduwrijke en beschutte plekken onder bomen terecht moesten komen, zodat ze na de winter in het prille voorjaar konden bloeien. De uitbundig kleurige bloemenpracht in het voorjaar functioneerde destijds als uiterlijk statussymbool van de aanzienlijken. In de loop der tijden raakten de stenen gebouwen in verval en verdwenen **). De stinsenplanten bleven en verwilderden. De planten zijn nu nog steeds te vinden op stadswallen, kerkhoven, in singels, parken en klooster- & pastorietuinen. Ze zijn eveneens ook aanwezig in de duinstrook bij Haarlem en langs de Utrechtse Vecht.

*)
Het verhaal/legende gaat dat Viglius van Aytta (1507 -1577, bestuurder-diplomaat) de winterakoniet vanuit Italië (hij woonde een periode in Padua) naar ons land heeft gebracht. Jac P. Thijsse vond het ook aannemelijk. Deze bloem staat in Friesland ook bekend als het Ayttablomke. Vermoedelijk heeft hij er ook voor gezorgd dat het Ayttablomke nog steeds bij de boerderij van de Aytta’s in Swichum groeit en bloeit.

**)
Er zijn in Nederland nog zo’n zeshonderd buitenplaatsen. Dat is een kleine tien procent van het aantal dat er ooit is geweest. Tussen de 17e en 19e eeuw werden in het buitengebied talrijke monumentale huizen gebouwd en met indrukwekkende tuinen en parken omringd.

Haarlems klokkenspel, moeder aller stinsenplanten

Foto’s: Dico de Klein, It Fryske Gea.

De bloem Haarlems klokkenspel [ook wilde knolsteenbreek genoemd] is een oud [bol]gewas en groeit in beschaduwde grasgrond en bospaden bij buitenplaatsen. De bloem wordt beschouwd als de moeder aller stinsenplanten. De Haarlemmerhout [o.a. in het Mildenburgbos] staat erom bekend dat deze dubbele witte bloem daar al eeuwenlang groeit en bloeit. De bloemennaam staat in nauw verband met de naam van de Haarlemmerhout. Bij de bevolking van Veenwouden stond/staat deze bloem onder de Friese naam stinseblomke bekend.

Foto’s: Dico de Klein, It Fryske Gea.

Friese naamgeving

Voor het eerst (in 1935) is de Friese naam stinsenplant door bioloog dr. Jacob Botke (1877 – 1939, biologieleraar) uit Leeuwarden aan de bloem gegeven. Bij de naamgeving werd Botke door de Friese benaming ‘stinseblomke’ geïnspireerd, die door de bewoners van het Friese Veenwouden (Feanwâlden, oostelijk van Leeuwarden) aan de bloem werd gegeven. De officiële naam is feitelijk Haarlems klokkenspel. Het bloempje (blomke) groeide en bloeide uitbundig rondom de Schierstins van Veenwouden, waarvan het woord ‘stinsenflora’ is afgeleid. De stinsenflora met z’n kleurige bloemenpracht behoort tot het Friese erfgoed.

In Friesland werden de in steen opgetrokken adellijke gebouwen/woonhuizen met omgrachte tuinen ‘stinsen’ genoemd. De Friese naam is dus de speciale soort- of familienaam van deze speciale plantensoort geworden.

Beleef de Natuur-postzegels: stinsenplanten

De kleurverdeling geel, paars en wit is door Frank Janse uit Gouda op een aangename en meerwaardige wijze over de bloemen van de stinsenplanten op het postzegelvel verspreid.

1. Armbloemig look.
De rok van de armbloemige look is eetbaar. Er zit wel een luchtje aan.

2. Gewoon speenkruid [b].
Dit laag-bij-de-grondse speenkruid is niet te vertrouwen. Soms word je er gewoon ziek van.

3. Herfsttijloos.
Naakte begin of herfsttijloos. Dit frêle, edoch giftige gewas bloeit bloot in de herfst.

4. Bosgeelster.
Met zo’n dertig centimeter hebben bosgeelsterren het vrij hoog in de bol. Tja, familie van de Franse lelie.

5. Gewoon sneeuwklokje [f].
Hoor! Het gewoon sneeuwklokje luidt de lente in.

6. Wilde kievitsbloem [c].
De wilde kievitsbloem is een bolgewas met een hokjesgeest. Hij denkt alleen in drassig gras.

7. Kraailook [e].
Kraailook is de wilde lookalike van bieslook.

8. Gewone vogelmelk.
Gewone vogelmelk is niet goed voor elk. De hele plant is giftig.

9. Wilde hyacint.
Beukenbossen lopen er blauw van aan: wilde hyacinten met hun zeemzoete parfum.

10. Winterakoniet [d].
De donkere dagen vormen ontelbare winter akonieten. Een therapeutisch zonnetapijt.

Monochrome grafische laag

In een aparte grafische laag zijn in transparante, monochrome tinten andere afbeeldingen van stinsenplanten opgenomen. Als bijzonderheid kan hierbij vermeld worden dat vijf van deze afbeeldingen gelinkt worden met planten van de bovenste rij. Bij de voorgaande vijf natuur-emissies was er dus sprake van uitbreiding, nu helaas beperking.

a] Bolletje van de boerencrocus
b] Gewoon speenkruid [zegel 2]
c] Wilde kievitsbloem [zegel 6]
d] Winterakoniet [zegel 10]
e] Kraailook [zegel 7]
f] Gewoon sneeuwklokje [zegel 5]

Mijn kennismaking met stinsenplanten

In mijn jeugd ben ik nabij Jongemastate in Rauwerd (Raerd, het slot is afgebroken in 1912) opgegroeid. ‘k Heb in het vroege voorjaar meermalen een ‘singelsje-om’ gelopen. Rondom het adellijke dorpspark (Raerderbosk) met de Middeleeuwse toegangspoort loopt een singel met aan weerskanten een gracht. In de berm groeien o.a. [1] holwortel, [2] bostulp, [3] vingerhelmbloem en [4] lenteklokje. Deze stinsenplanten, die ik van mijn ouders absoluut niet mocht plukken om hun beschermde status, zijn niet op het postzegelvel terecht gekomen.

Foto: Dico de Klein, It Fryske Gea.

In de Flora van Jac. P. Thijsse worden deze beschermde en weinig voorkomende bloemen aangeduid met één keer een Z, twee keer een Z of drie keer een Z (zeldzaam, zeer zeldzaam en buitengewoon zeldzaam). Door onderzoek, nieuwe inzichten en ideeën is de visie op stinsenplanten de laatste jaren onderhevig aan verandering, waardoor planten van de lijst worden afgevoerd, terwijl andere worden opgevoerd.

Visie van een Limburgse bioloog: “Ik vind de keuze van de planten redelijk arbitrair. Daar kun je nog een hele lijst aan toevoegen en ook nog met veel mooiere planten.”

Stinsenflora Monitor uit Stiens: “Een merkwaardige lijst die niet overeenkomt met de vanouds bekende kernsoorten. Speenkruid is te algemeen en is in het hele land overal te vinden. Stinsenplanten vind je alleen maar op beperkte gebieden als bijvoorbeeld Martenastate in Cornjum of Dekemastate in Jelsum en bepaald niet in de weilanden rondom deze states.”

De kalender van de stinzenflora-monitor geeft wekelijks actuele ooggetuige verslagen (informatie) over de stinsenflora in Friesland en elders in Nederland. Struinen langs stinsen, states, buitenplaatsen en andere bijzondere monumentale woningen wordt bij steeds meer mensen een geliefde bezigheid in het vroeger voorjaar vanaf begin februari.

Stinsenplanten-deskundigen van It Fryske Gea

Bij het tonen van de kopie van het postzegelvel op het hoofdkantoor van It Fryske Gea in mijn woonplaats Beetsterzwaag merkte de stinsenfloradeskundige meteen op: “Ik mis het Haarlems klokkenspel (stinsenblomke)! Jammer, waarom is deze bloem toch vergeten?”

Bij het doornemen van de tien postzegelafbeeldingen fronste hij bedenkelijk het voorhoofd: “Als ik deze lijst zou moeten samenstellen dan dient er vervangen en geschrapt te worden. Inderdaad er is wel enige verwantschap met het stinsenplantenmilieu, maar ook absoluut niet meer! Voor de overzichtelijkheid geef ik toch liever de voorkeur aan de van oorsprong uitheemse stinsenplanten (de vanouds bekende kernsoorten) en laat de vernieuwde visie op inheemse planten maar voor wat ze zijn.”

Vandaar de volgende keus: wilde hyacint (9) en winter akoniet (10) is uitstekend. Het alternatief voor armbloemig look (1) is daslook en voor gewoon sneeuwklokje (5) het lenteklokje. De zes resterende planten dienen geschrapt te worden. Ze kunnen vervangen worden door Haarlems klokkenspel, holwortel, vingerhelmbloem, bostulp, Italiaanse aronskelk, boerencrocus, knikkende vogelmelk of gele anemoon. De keus is dus ruim voldoende zowel voor de gekleurde postzegelafbeeldingen als voor de zich erboven bevindende monochrome grafische laag.

Oude & moderne visie + oog voor het uiterlijk

Mijn bezwaar tegen de postzegelafbeeldingen en de afkeurende visie ertegen van It Fryske Gea heb ik PostNL laten weten in combinatie met een aantal vragen en opmerkingen.
PostNL antwoordt hierop: “We staan volledig achter deze uitgifte, de keuze van de planten en het ontwerp. De ontwerper heeft zich verdiept in de stinsenflora, diverse bronnen geraadpleegd en vanzelfsprekend is dit door PostNL niet zomaar als waarheid aangenomen, maar wel de degelijk gecontroleerd.”
Deze conclusie wordt vooraf onderbouwd met:

• “We hebben gekozen voor een mix van bekende, maar ook minder bekende stinsenplanten.”
• “Juist omdat we met de serie ‘Beleef de Natuur’ de schoonheid van onze natuur op een frisse en herkenbare manier willen afbeelden, waarbij het uitgangspunt is geweest om het voor iedereen zo toegankelijk mogelijk te maken, zijn voor vrolijke kleuren en vormen helder af te beelden gekozen. Er is gelet op kleur en vorm, maar ook op beschikbare beelden die ontleend zijn uit het archief van Buiten-Beeld.”

Resumerend

Het is jammer dat Janse geen gesprek met It Fryske Gea heeft gevoerd, waar hij in samenspraak met ter zake deskundigen beter en op een levendige manier geïnformeerd zou zijn geworden dan dat door de ‘weinig-buigzame’ computer-info via wikipedia.nl, stinsenplanten.nl, wilde-planten.nl & floravannederland.nl het geval kan zijn.
Bij mijn bezoek aan It Fryske Gea-kantoor mengde zich na verloop van tijd een tweede deskundige in het gesprek. Toen is voor mij een meer genuanceerde visie op stinsenplanten ontstaan (behouden tegenover een nieuwe, progressieve benadering).
Bovendien had de ontwerper in het specialistische fotomateriaal er over meer aantrekkelijke afbeeldingen kunnen beschikken als in het Buiten-Beeld-archief. Wellicht was dan de wisseling in kleuren achter de bloemen vervangen door een vage afbeelding van de Schierstins of van een bloementapijt van een adellijke tuin met stinsenplanten. Hiermee zou de meerwaarde inhoudelijk aanmerkelijk toegenomen zijn.
Nu hebben we helaas nog te maken met het uiterlijk vertoon van tien weinig zeggende ‘huisje-boompje-beestje’ postzegels, zoals beide volgende Beleef de Natuur-emissies met twintig postzegels naar mijn verwachting ook nog zullen uitzien.

Foto’s: Dico de Klein, It Fryske Gea.

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Nederland • Nederland

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(5 stemmen, gemiddeld: 3,60 uit 5)

Laden...