“Het schip drijft dus nu, maar er moet nog veel gebeuren”, aldus de woordvoerder, “we zijn er nog ruim een jaar mee bezig. Van alles moet er nog op en aan o.a. masten, zeilen en boevennetten. Als alles voltooid is, gaan we eerst van Harlingen naar Amsterdam en daarna, als dat mogelijk is gezien de opwarming van de aarde, naar China. Het is dertien dagen korter varen en je hebt geen kosten bij het Suezkanaal.”

Een duik in mijn archief

Bovenstaande gebeurtenis betekende voor mij dat ik in mijn archief ben gedoken met het doel de vier beeldonderdelen van de Willem Barentsz-postzegel (nvph 1695, uitgegeven in het jubileumjaar 1997) in combinatie met de Petrus Plancius-postzegel (nvph 1694) eens nader te belichten.

Op 3 juni 2015 heeft het postzegelblog-artikel ‘Willem Barentsz en Nova Zembla‘ heel veel aanvullende en inzichtelijke achtergrondinformatie over de overwintering op Nova Zembla gegeven.

Willem Barentsz en Nova Zembla

Vóór de tewaterlating

 Foto: Joachim de Ruijter (Harlinger Courant, 02 november 2018)

Nog net voor de te waterlating van het 25 meter lange schip ’De Witte Swaen’ in de haven van Harlingen.

Tewaterlating van ‘De Witte Swaen’

Over de maandenlange overwintering in Het Behouden Huys tijdens de arctische kou in het poolgebied zijn we ruimschoots door reisgenoot en begaafd schrijver Gerrit de Veer geïnformeerd door het boek ‘Waerachtige Beschryvinghe van drie seylagien ter werelt noyt soo vreemt ghehoort’ met talrijke gravures. Van de eerste druk zijn naderhand voor de tweede druk nieuw nagetekende spiegelbeeldige gravures gemaakt. De postzegelafbeelding met Het Behouden Huys is ontleend aan de eerste druk. Rondom het huis werden vallen voor vossen gemaakt. Het boek is in het Latijns, Duits, Frans, Engels en Italiaans vertaald.

Fundering Het Behouden Huijs

Leden van een Nederlands-Russische expeditie (studenten Terschellinger zeevaartschool) hebben in 1993 en 1995 de resten van het winterkwartier op Nova Zembla van Willem Barentsz bezocht, dat in 1871 door de Noorse zeehondenjager Carlsen is gevonden.Een rechthoekig houten gebint (10 x 6 meter) rustend op platte stenen met heel veel troep (o.a. dikke, roestige vierkante spijkers) rondom vormde het fundament van Het Behouden Huijs op het vlakke kale land. De boomstammen (van nabij gelegen strand gehaald) zijn gedeeltelijk bewerkt: afgeplat met een distel, inkepingen en spijkergaten. Het Behouden Huys is vóór de trapeziumvorm met daarop de resten van de fundering geplaatst, waarop meetlint (links) en rood-witte meetstok (rechtsonder) ook nog herkenbaar zijn. De zestien overwinteraars woonden maar liefst tien maanden in de winterse poolkoude van 16 augustus 1596 t/m 13 juni 1597 in het gebouwtje. De timmerman stierf voor het huis was afgetimmerd.

Het ‘armken van Barentsz’

Met dit driedelige ‘armken’ als hulpmiddel, beter bekend onder de naam astrolabium catholicum, kon men in combinatie met de koperen lengtewijzer (zie beschrijving en afbeelding over de Plancius-postzegel aan het slot van dit artikel) en enkele praktische handelingen snel en gemakkelijk de geografische breedtebepalingen vaststellen. De halfronde koperen lengtewijzer past tegen de binnenrand van het astrolabium. Langs een liniaal kon het blokje van het armpje worden geschoven. De lengtewijzer staat deels op de postzegel. Een arm van het astrolabium (rode stippellijn) heeft contact met de halfronde lengtewijzer.

Willem Barentsz en zijn schip

Tot ongenoegen van de Nederlandse kooplieden beheersten de Portugezen in die tijd de route naar de Oost via Kaap de Goede Hoop. Vandaar dat de Terschellinger zeevaarder Willem Barentsz en zijn metgezel Jacob van Heemskerck in noordelijke richting voor de derde keer een doorvaart zochten voor een handelsroute naar Indië en China.

Aan de oostkust van Nova Zembla blokkeerde een enorme ijsmassa de doortocht. Een overwintering op het eiland Nova Zembla was onafwendbaar. De overwinteraars braken na de overwintering in mei voor en gedeelte Het Behouden Huys af en bouwden van het hout een tweetal sloepen. In juni 1597 vertrok de bemanning uitgeput en wanhopig in twee sloepen. Maar voordat ze het schiereiland Kola bereikten, overleed Barentsz.

Replica ‘De Witte Swaen’

Twee foto’s (fundering Behouden Huys & astrolabium) en twee fragmenten van Gerrit van der Veer’s tekeningen zijn in de collage van de Willem Barentsz-postzegel terechtgekomen. Gerrit de Veer heeft de naam van het schip in zijn boek nooit genoemd. Onderzoekers hebben in de archieven gezocht en allerlei aktes bekeken: “Helemaal zeker weet je het nooit, maar je kan met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid zeggen dat het schip ‘De Witte Swaen’ heette.”

Bouw van ‘De Witte Swaen’

Petrus Plancius-postzegel

1) Op de 70 cent Petrus Plancius-postzegel (nvph 1694 met fragmentarisch Plancius-portret [1552 – 1622]) is de halfronde koperen lengtewijzer met gradenbogen geheel compleet doorzichtig afgebeeld. Hierop zijn zes meridianen en acht concentrische lengtecirkels met cijfers en tekst gegraveerd. Met deze wijzer is het mogelijk de rol van de magnetische kompasafwijking te niet te doen. Het lengteverschil kan van de lengtewijzer afgelezen worden.

2) Op het netwerk van meridianen (lengtecirkels) en concentrische breedtecirkels zijn in het rood een drietal 17e eeuwse scheepjes geplaatst. De lijnen verbeelden de zig-zag-vaarbewegingen van de ‘dwalende, dolende en zoekende’ vaartuigen op de toen nog onbekende zeeën tijdens de ontdekkingstocht. In werkelijkheid vaart een schip altijd op deze denkbeeldige meridiaanlijnen. De portrettekening van Petrus Plancius (1552 – 1622) is door Willem Jacobsz. Delff gemaakt.

In verticale stand heeft ontwerper Walter Nikkels drie ramen van de Amsterdamse Nieuwe Kerk (nabij het Paleis op de Dam) op de postzegel een plaatsje gegeven, waarin Plancius les gaf in de kunst van kaartlezen en zeevaart,.

3) Op de zeeatlas-gravure van Christiaan de Passe staat Plancius op de kansel van de Oude Zijdskapel van de Nieuwe Kerk in Amsterdam (rechts verticaal op de postzegel). Hij geeft er praktische zeevaartkundige (navigatie)lessen aan schippers. Naast eigen ideeën en onderzoekingen (o.a. geografische kaarten, globes, astrolabium en lengtewijzers) maakte hij ook gebruik van Spaanse en Portugese bronnen voor zijn progressieve theorieën. Plancius is met zijn navigatiekennis een belangrijke wegbereider voor de eerste Nederlandse tochten naar het noorden, oosten en westen én medeoprichter van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en West-Indische Compagnie (WIC).

Plancius op de kansel heeft zelf een astrolabium met latje in de hand en daarbij geeft hij aan een leerling een zeevaartkundig instrument. De zaal is gevuld met luisterende en schrijvende leerlingen met rondom hen kwadranten, astrolabia, astronomische ringen, kompassen, jacobsstaf, zeekaarten en boeken van Jan Huygens van Linschoten. Volgens insiders staat Willem Barentsz met bontmuts op zijn hoofd geheel links op de gravure van Christiaan de Rasse, waarvan deze maximumkaart slechts een deel toont. Barentsz bepaalt met een astrolabium de zonnehoogte.

De gravure van De Passe staat op het titelblad van de zeeatlas ‘Groote lichtende ofte vyerygen Colom’ met daarin een bundeling van geografische (zee)kaarten en ideeën van Plancius. Deze zeeatlas is uitgegeven door Jacob Aerts Colom. De getorste kolom (levendig lichtende en stralende Griekse zuil met voetstuk en kapiteel als bekroning [bron van kennis]) dient als een beeldspeling (logo) op de naam van de uitgever Colom geïnterpreteerd te worden. Hij laat een nieuw ‘licht’ schijnen op de geografie.

De reis naar Nova Zembla

In een drie minuten durend filmpje van Schooltv.nl wordt er verteld over de reis naar Nova Zembla. Klik op de afbeelding hieronder om naar het filmpje te gaan.

In de zestiende eeuw reizen de zeevaarders Willem Barentsz en Jacob van Heemskerck af naar China. Bij Nova Zembla gaat het mis.

Beeld: PostNL, Joachim de Ruijter en B. Hylkema

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Historisch • Thematisch • Nederland • Nederland

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(8 stemmen, gemiddeld: 4,50 uit 5)

Laden...